- កវីនិពន្ធ (ន) កវីជាអ្នកនិពន្ធ អ្នកនិពន្ធខាងកំណាព្យកាព្យឃ្លោង។
- កាលមរណៈ (ន) កាលកំណត់ដែលស្លាប់ពេលស្លាប់។
- លាយលក្ខណ៍អក្សរ (ន)
ស្នាមលក្ខណៈជាអក្សរ។
- ប្រគេន (ន) ឱ្យ
លើកឱ្យដល់ដៃក្នុងហត្ថបាសប្រគេនចង្ហាន់លោក ។
- រជ្ជកាល (ន)
កាលឬសម័យដែលក្សត្រអង្គនីមួយៗទ្រង់សោយរាជ្យ។
- ឋានន្តរសក្តិ (ន) លំដាប់នៃទី មុខងារ ថ្នាក់ងារ
ថ្នាក់ស័ក្តិយស។
ឧកញ៉ាសន្ធរវោហារម៉ុក(ឆ្នាំ១៨៣០-១៩០៨)
កវី សន្ធរ ម៉ុក ឬឧកញ៉ាសន្ធរវោហារម៉ុក ឬអម្រឹតក្សត្រីម៉ុក
ជារាជកវីរបាក្សត្រវិទូ ដែលគេស្គាល់ជាងគេនា សតវត្សទី១៩។
ក.
ព្រះជីវប្រវត្តិ
លោកម៉ុក
មានកំណើតនៅឧត្តុង្គនារវាងទសវត្សទីសាមសិប នៃសតវត្សទី១៩។
បិតារបស់លោកធ្វើជាមន្ត្រីក្នុងព្រះបរមរាជវាំងរបស់ស្ដេចកែវហ្វា អង្គឌួង។ ក្នុងចុងរាជ្យព្រះអង្គចន្ទ
ឬដើមរាជ្យមហាក្សត្រីអង្គម៉ី ។ នៅ១៨៤០ មហាក្សត្រី អង្គម៉ី
និងក្សត្រាក្សត្រីមួយចំនួនត្រូវបានយួនចាប់ឃុំឃាំង រួមទាំងអ្នកម្នាង
អង្គប៉ែន ដែលជាមហេសីរបស់ ព្រះបាទអង្គឌួង ផង ហើយអ្នកម្នាងអង្គប៉ែន
ត្រូវបានយួនពន្លិចទឹកសម្លាប់ ជាហេតុនាំឱ្យមានសង្គ្រាម ។ ក្រោយពេលដែលមាតាបិតារបស់លោកត្រូវបានទ័ពយួនចាប់ជាឈ្លើយសឹងយកទៅអណ្ណាម(យួន) ជាមួយបណ្ដារាស្ត្រដទៃទៀតនោះមក
លោកក៏បានក្លាយជាកុមារ កំព្រាមាតាបិតា តាំងពីអាយុ ១១ឆ្នាំមក។ ក្រោយមកក៏បានលោកគ្រូចៅអធិការវត្តគុក
ព្រះនាម “អន” រើសយកទៅចិញ្ចឹមរក្សាថែ និងឱ្យសិក្សារៀនសូត្រក្នុងវត្តនោះរៀងមក។
ចំពោះស្ថានភាពគ្រួសារបណ្ឌិត
អម្រឹតក្សត្រី ម៉ុក បានរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ជាមួយនាង សម ។
ពួកអ្នកស្រាវជ្រាវទាំងឡាយជឿថាលោកមានបុត្រច្រើន តែមានតែប៉ុន្មាននាក់
ដែលគេស្គាល់ជាផ្លូវការគឺ៖
១. ម៉ុក ម៉ិល ប្រុស
២. ម៉ុក ត្រចាត់ ប្រុស
ទាំង២នាក់នេះ
បានទៅសិក្សានៅទីក្រុងប៉ារីស ប្រទេសបារាំង។ លុះត្រឡប់មកស្រុកខ្មែរវិញ ម៉ុកម៉ិល
បានធ្វើជាចៅហ្វាយស្រុក។ ចំណែក ម៉ុក ត្រចាត់ បានទៅធ្វើការនៅប្រទេសលាវហើយបានទទួលមរណភាពនៅទីនោះ។
៣. ម៉ុក សំឱក ប្រុស ជាកវីស្នងពីលោក
៤. ម៉ុក សំអែល ប្រុស
៥. ម៉ុក រំដេញ ស្រី [១] (កូនស្រីគាត់នេះ
ជាប្រពន្ធព្រះអង្គម្ចាស់ដួងចក្រ(កូនស្តេចនរោត្តម) ដែលត្រូវបារាំងនិរទេសឱ្យទៅរស់នៅប្រទេសអាល់ហ្សេរី
ដោយសារប្រឆាំងនឹងបារាំង។
> លោក ម៉ុក សំឱក មានភរិយាឈ្មោះ អ្នកស្រីពុំបានកូនស្រីមួយឈ្មោះ សំ ឱក-ម៉ាលីយ៉ាន។
ខ.
ការសិក្សា
ក្រោយមកក៏បានលោកគ្រូចៅអធិការវត្តគុក
ព្រះនាម “អន” រើសយកទៅចិញ្ចឹមរក្សាថែ និងឱ្យសិក្សារៀនសូត្រ ក្នុងវត្តនមក។
ព្រះញាតិវង្ស និងកូនរបស់អភិជននាសម័យនោះ ភាគច្រើនទៅបួស ឬស្នាក់នៅសិក្សាក្នុងវត្តនេះ។
ជាកូនកំព្រោ នៅក្នុងចំណោមពួកកូនអភិជន ជាពិសេសរាជវង្សានុវង្សផងនោះ កុមារ
ម៉ុក មានក្តីឧបមេយ្យដូចជា កូនម្រឹគនៅកណ្តាលហ្វូងរាជសីហ៍ ខ្លា និងដំរី ។
ប៉ុន្តែកុមារកំព្រា អនាគតកវីបណ្ឌិតដ៏ល្បីរន្ទឺ
រូបនេះមានឧបមាដូចជាកូនគគីរ ដែលទោរទន់ទៅតាមកំលាំងវាយោបោកបក់
ប៉ុន្តែមិនដេកដួលឡើយ
ហើយនៅតែបន្តលូតលាស់ចាក់ប្ញសគល់យ៉ាងជ្រៅហើយរឹងមាំ។ កុមារមួយរូប ដែលមាន
សេចក្ដីខិតខំប្រឹងប្រែងព្យាយាមណាស់នៅក្នុងការសិក្សារៀនសូត្រ ។ ទោះបី
ជាមានការខ្វះខាតខាងផ្នែកសម្ភារៈសិក្សាក្ដី ក៏កុមារម៉ុកមិនដែលបោះបង់
ចោលការសិក្សារៀនសូត្រដែរ។
ដ្បិតអីកុមារម៉ុកតែងតែយកធ្យូងមកសរសេរ
លើបន្ទះក្ដារជំនួសដីស យកពន្លឺភ្លើងចង្ក្រានដែលដាំតែប្រគេនលោកគ្រូធ្វើ
ជាគ្រឿងបំភ្លឺនៅក្នុងការសិក្សារៀនសូត្រ។ ដោយសារកាយវិការ
និងសកម្មភាពយកចិត្តទុកដាក់សិក្សារៀនសូត្រនេះហើយ រមែងធ្វើឱ្យលោកគ្រូចៅអធិការ
និងបណ្ដាសង្ឃទាំងឡាយតែងតែអាណិតស្រឡាញ់រាប់អានកុមារ ម៉ុកនេះជាខ្លាំង។ ក្រោយមក កុមារ
ម៉ុក ក៏បានបួសជាសាមណេរ នឹង ក្រោយមកទៀតជា ភិក្ខុភាវៈ។ ភិក្ខុ ម៉ុក បានសិក្សាបួសរៀននៅវត្តក្នុង
សំណាក់លោកគ្រូព្រះមហារាជធម្ម អន នៅរវាង គ.ស. ១៨៤៥-១៨៥៨ ។នៅក្នុងភេទជាបព្វជិតនេះ
ភិក្ខុ ម៉ុក កាន់តែយកចិត្តទុកដាក់នៅក្នុងការសិក្សារៀនសូត្រលើផ្នែកអក្សរសាស្ត្រជាតិ
ក៏ដូចជាពុទ្ធសាសនា វប្បធម៌ និងបញ្ញាញាណ ដោយមានគុណភាពយ៉ាងខ្ពង់ខ្ពស់
ផ្នែកព្រះពុទ្ធសាសនា ភាសាបាលី និងភាសាជាតិ នៅក្នុងវត្តគុក ជារាជអារាម
នាក្រុងឧដុង្គ។
គ.
រូបសម្បត្តិ និងសមត្ថភាព
ឯកសារទាំងឡាយមានភាពចុះសម្រុងគ្នានិយាយថា
កវី សន្ធរ ម៉ុក/សន្ធរវោហា ម៉ុក / អម្រឹតក្សត្រី ម៉ុក មានមាឌតូចល្អិតមុខខ្មូត
ដិតដាមដោយស្នាមរោគអុតតាំងពីកុមារភាព ឯដៃទៀតសោតក៏ក្រងែង
(ទាំងសងខាង)
ទើបត្រូវគេជន្លជន្លេញលេងថា“ ម៉ែង-ក្រ-ង៉ុក- ម៉ុកក្រងែង ” ។
ផ្ទុយស្រឡះពីរូបរាង លោកមានសំឡេងពីរោះ ក្រអែមក្រអួន ចេះស្មូត្រធម៌
ប្រកបដោយបទបែប ជាទីត្រូវចិត្ត ត្រូវអាធ្យាស្រ័យនៃជនានុជនទាំងពួង។
ឃ.
អំពីការបម្រើការងារបម្រើរាជការ
បន្ទាប់ពីបានលាចាកសិក្ខាបទមកជាគ្រហស្ថវិញ
លោកគ្រូឧបជ្ឈាយ៍ ព្រះនាម អន បាននាំលោកទៅថ្វាយខ្លួនបម្រើសម្ដេចព្រះវររាជជននី ព្រះ
កែវហ្វា អង្គដួង ព្រះនាម “រស់” ដែលគង់បំពេញសីលទាននៅលើភ្នំព្រះរាជទ្រព្យ។
សម្ដេចព្រះវររាជជននី ទ្រង់សព្វព្រះរាជហឫទ័យប្រោសប្រទាន គោរម្យងារ “អម្ឫតក្សត្រី”
ដល់លោក។ គ.ស ១៨៥៩ នាក្រុងឧដុង្គ សម្តេច ព្រះវររាជជននី បានបញ្ជាឱ្យបណ្ឌិតអម្រឹតក្សត្រី
បកប្រែរឿង ទេវន្ទកុមារ ពីគម្ពីរបញ្ញាសជាតក ភាសាបាលី មកជាភាសាខ្មែរ។
បណ្ឌិត អម្រឹតក្សត្រី បានបកប្រែហើយ តាក់តែងជាបែបបទកំណាព្យ ដោយមានចៅពញា
សន្ធរ អក្ខរា ជាស្មេរ ជួយចំលង នៅថៃ្ងព្រហស្បតិ៍ ឆ្នាំមមែ ព.ស. ២៤០២ ។
ខាងក្រោមនេះជាល្បះកំណាព្យដកស្រង់ចេញពី រឿង ទេវន្ទកុមារ វគ្គ ទេវន្ទកុមារ
និងចន្ទាកុមារី និងសេះធ្វើដំណើរក្នុងព្រៃ។ ក្រោយពេលដែល សម្ដេចព្រះរាជជននី
“រស់” សោយទីវង្គតទៅ
លោកម៉ុកក៏បានចូលខ្លួនមកបម្រើរាជការថ្វាយព្រះករុណាព្រះបាទសម្ដេចព្រះនរោត្តមវិញ
ហើយព្រះករុណាសព្វព្រះរាជហឫទ័យប្រោសប្រទានឱ្យលោក ម៉ុក ធ្វើការក្នុងក្រុមអាល័ក្ស។ នៅរវាង
គ.ស. ១៨៩០-១៨៩៣ ព្រះបាទ នរោត្តម បានបញ្ជាឱ្យក្រុមរាជបណ្ឌិតរៀបចំចង
ក្រងឡើងវិញនូវ រាជពង្សាវតាក្រុងកម្ពុជា ដោយមានព្រះមហសង្ឃរាជ និល ទៀង, ព្រះសុគន្ធ ប៉ាន និ លោកឧកញ៉ា សន្ធរវោហា ម៉ុក ។ សៀវភៅ
អក្សសិល្ប៍ខ្មែរសតវត្សទី១៩ របស់លោក ឃីង ហុកឌី បានអះអាងថា
តាមរយៈកូនប្រុសទាំងពីររូបរបស់លោកគឺ ម៉ិល និងត្រចាត់
ដែលត្រឡប់មកពីសិក្សានៅប្រទេសបារាំង វិញ។ លោកឧកញ៉ាសន្ធរវោហា
បានទទួលចំណេះដឹង និងឥទ្ធិពលអក្សរសិល្ប៍បារាំង ជាហេតុនាំឱ្យលោកមានគំនិតសរសេររឿងល្បើក
“រៃ និងស្រមោច” ជាដើម។
ង.
អំពីមរណភាព
យោងតាមព្រះបន្ទូលរបស់ព្រះអង្គម្ចាស់នរោត្តម
ម៉ុងតាណា ដែល ត្រូវជាចៅទួតបង្កើតរបស់លោកសន្ធរម៉ុក បានបញ្ជាក់ថា លោកសន្ធរម៉ុក
បានទទួលអនិច្ចកម្មនៅរវាងឆ្នាំ ១៩០៨ គឺជារឿងដែលគួរឱ្យសោកស្តាយ
ដែលបាត់បង់ពុទ្ធសាសនិកមួយរូប ដែលនិយមទំនៀមទំលាប់ខ្មែរដ៏គួរឲ្យគោរព
និងគួរចាត់ទុកជាកវីឯកមួយរូបរបស់ខ្មែរ។
តាមរយៈការសិក្សាស្រាវជ្រាវកន្លងមកលោកសន្ធរម៉ុកបានបន្សល់
ទុកស្នាដៃច្រើន តែយើងរកឃើញតែស្នាដៃមួយចំនួនប៉ុណ្ណោះដូចជា៖
១. រឿង ទុំទាវ (គ.ស.១៨៥៧)
២. រឿង ទេវន្ទ (គ.ស.១៨៥៩)
៣. រឿង រថសេន ឬពុទ្ធិសែន (គ.ស.១៨៦១)
៤. រឿង សិង្ហនាថ (គ.ស.១៨៦៣)
៥. ល្បើករៃ និងស្រមោច (.......?)
៦. ល្បើកចចក (គ.ស.១៨៧៤)
៧. ព្រះរាជពង្សាវតារខ្មែរ (......?)