(ជ៣) មេរៀនទី៤៖ (មេរៀនសង្ខេប) ស្ថាប័នតុលាការនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា

១. តួនាទី​នៃ​ស្ថាប័ន​តុលាការ

ស្ថាប័ន​តុលាការ ជា​ស្ថាប័ន​មួយ​មាន​អំណាច​ឯករាជ្យ មាន​តួនាទី​ការពារ​សេរីភាព​របស់​ប្រជាពលរដ្ឋ ។ តុលាការ មាន​អំណាច​គ្របដណ្ដប់​ទៅ​លើ​រឿង​ក្តីទាំងអស់រួមទាំង​រឿងក្តីរដ្ឋបាលផងដែរ ។
-   មានតែចៅក្រមទេដែលមានសិទ្ធិជម្រះក្តីដោយគោរពច្បាប់យ៉ាងម៉ឺងម៉ាត់ និង​ឱ្យ​អស់ពីដួងចិត្ត និងសម្បជញ្ញៈរបស់ខ្លួន ។
-   តុលាការមានអំណាចនៅក្នុងការធ្វើសេចក្តីសម្រេចលើរឿងក្តីផ្សេងៗ ។
-   ចៅក្រមមានអំណាចជំនុំជម្រះរឿងក្តីទាំងអស់រួមទាំងរឿងក្តីទាំងឡាយ​ដោយ​បុគ្គល​ដែលមានបំណងប្តឹងពីកំហុសឆ្គងផ្នែករដ្ឋបាលរបស់រាជរដ្ឋាភិបាល ។
-   តុលាការមានអំណាចឯករាជ្យ ចៅក្រមអាចសម្រេចសេចក្តីដោយឆន្ទានុសិទ្ធិរបស់ខ្លួន ។

២. រចនាសម្ព័ន្ធសាលាជម្រះក្តី

ក្នុងក្រមនីតិវិធីព្រហ្មទណ្ឌ និង ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីបានបញ្ជាក់ច្បាស់អំពី​សាលាជម្រះក្តី​ដូច​ខាងក្រោម៖

សាលាជម្រះក្តីថ្នាក់ទាប ឬសាលាដំបូង គឺតុលាការរាជធានីខេត្តដែលក្នុងនោះមាន ៖
-   ប្រធានតុលាការមួយរូប អនុប្រធាន និងចៅក្រមមួយរូប។
-   អយ្យការអមតុលាការមានព្រះរាជអាជ្ញាមួយរូបជាប្រធាន និង​ព្រះរាជអាជ្ញារង​មួយ ឬច្រើន។
-   តុលាការយោធាមានបុគ្គលិកទាំងអស់ជាយោធាដែលមានប្រធានម្នាក់ អនុប្រធាន និងចៅក្រម។

សាលាឧទ្ធរណ៍ត្រូវបានបែងចែកជាផ្នែករដ្ឋប្បវេណី ព្រហ្មទណ្ឌ រដ្ឋបាល និងផ្នែកពាណិជ្ជកម្ម ក្នុងនោះ​មាន ៖
-   ប្រធានតុលាការមួយរូប អនុប្រធាន និងចៅក្រមច្រើនរូប ។
-   អគ្គព្រះរាជអាជ្ញាមួយរូបជាប្រធាន អគ្គព្រះរាអាជ្ញារង និងមានព្រះរាជអាជ្ញាជាច្រើនរូប​ ។

តុលាការកំពូលត្រូវបានដឹកនាំដោយប្រធានមួយរូប អនុប្រធាន ចៅក្រមជាច្រើនរូប និងពីរផ្នែកទៀត គឺផ្នែករដ្ឋប្បវេណី និងផ្នែកព្រហ្មទណ្ឌ។ ស្ថាប័ននេះត្រូវចែកជា ៣ ផ្នែក និងមាននាទីផ្សេងៗគ្នា៖
-   ផ្នែកស៊ើបអង្កេត មានភារកិច្ចធានានូវនីត្យានុកូលភាពនៃការស៊ើបអង្កេត ។
-   ផ្នែករដ្ឋប្បវេណី ទទួលខុសត្រូវចំពោះការប្រមូលព័ត៌មាន និងភស្តុតាងដើម្បីធ្វើការសន្និដ្ឋាន។
-   ផ្នែកព្រហ្មទណ្ឌ ទទួលខុសត្រូវចំពោះអគ្គព្រះរាជអាជ្ញាដោយប្រើសិទ្ធិ​ព្រះរាជអាជ្ញា​នៅ​ក្នុង​ការ​ពិនិត្យចោទប្រកាន់នានាការធ្វើសេចក្តីសន្និដ្ឋាន ការសួរចម្លើយ។

អង្គការអយ្យការ នៅអមសាលាជម្រះក្តី សាលាជាន់ទាប ឬសាលាដំបូង ។ នៅក្នុង​រឿង​ព្រហ្មទណ្ឌក្រុមអយ្យការដើរតួនាទីជាម្ចាស់បណ្តឹងអាជ្ញា ដោយតាំងខ្លួនជាគូដើមក្តីជានិច្ច ។

ក្រឡាបញ្ជី ក្រៅពីចៅក្រមនិងអយ្យការគ្របដណ្តប់សាលាជម្រះក្តី នៅមានផ្នែកមួយទៀតគឺ​ក្រឡាបញ្ជី ។ ក្រឡាបញ្ជីជាជំនួយការរបស់ចៅក្រម និងព្រះរាជអាជ្ញានៅគ្រប់ដំណាក់កាលនៃរឿងក្តី។

៣. ការតែងតាំងមន្ត្រីតុលាការ

ឧត្តមក្រុមប្រឹក្សា នៃអង្គចៅក្រមត្រូវបានបង្កើតឡើងដើម្បីជួយព្រះមហាក្សត្រ ក្នុង​ការធានា​ឯករាជ្យភាពនៃអំណាចតុលាការ ឧត្តមក្រុមប្រឹក្សានៃអង្គចៅក្រមមានករណីយកិច្ចសម្រេច និង​ស្នើថ្វាយ​ព្រះមហាក្សត្រអំពីការតែងតាំងការផ្លាស់ប្តូរ ការដកហូតមុខងារ ការដំឡើងឋានន្តរសក្តិ​របស់​ចៅក្រម និងព្រះរាជអាជ្ញាទាំងអស់ ។

ឧត្តមក្រុមប្រឹក្សាអង្គចៅក្រមមានអាណត្តិ ៥ឆ្នាំ មានសមាសភាពដូចខាងក្រោម ៖
-   ព្រះមហាក្សត្រ ជាព្រះប្រធាន
-   រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងយុត្តិធម៌  ជាសមាជិក
-   ប្រធានតុលាការកំពូល  ជាសមាជិក
-   អគ្គព្រះរាជអាជ្ញាអមតុលាការកំពូល  ជាសមាជិក
-   ប្រធានតុលាការ សាលាឧទ្ធរណ៍  ជាសមាជិក
-   អគ្គព្រះរាជអាជ្ញា អមសាលាឧទ្ធរណ៍  ជាសមាជិក
-   ចៅក្រម ៣ រូប ដែលបានបោះឆ្នោតដោយចៅក្រម  ជាសមាជិក

៤. លក្ខណៈទូទៅនៃការប្តឹងផ្តល់

ដំណើរការប្តឹងផ្តល់ត្រូវបានប្រព្រឹត្តទៅតាមរបៀបផ្សេងៗទៅតាមនៃរឿងរដ្ឋប្បវេណី និង​រឿង​ព្រហ្មទណ្ឌ។

៤.១ បណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណី

ភាគីដែលអាចធ្វើបណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណីមាន ៖
-   ភាគីដែលមានប្រយោជន៍មានសិទ្ធិ ឬទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ខ្លួនដែលត្រូវការធ្វើឱ្យខូច ឬរំខានដោយភាគីម្ខាងទៀត ។
-   ម្ចាស់ទ្រព្យសម្បត្តិអ្នកទទួលមរតក ឬម្ចាស់បំណុលជាដើម ។
-   ចំពោះជនដែលមានសមត្ថភាព និងជនដែលគ្មានសមត្ថភាពត្រូវមានតំណាងដោយ​មាន​លិខិតសិទ្ធិប្រទានដូចជាមេធាវីជាដើម ។

ក. ដំណាក់កាលដំបូងនៃបណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណី

បណ្តឹងនេះចែកជា ៥ដំណាក់កាលរួមមាន៖
-   ដំណាក់កាលទី១៖ ដាក់ពាក្យបណ្តឹងត្រូវធ្វើឡើងនៅការិយាល័យទទួល​ពាក្យ​បណ្តឹង​នៃតុលាការរាជធានី-ខេត្ត ដែលក្រឡាបញ្ជីជាអ្នកពិនិត្យមើលពាក្យបណ្តឹង ។
-   ដំណាក់កាលទី២៖ ដំណាក់ការផ្សះផ្សានៅតុលាការរឿងនេះច្រើនមានក្នុងរឿង​អាពាហ៍ពិពាហ៍​និងគ្រួសារ ។
-   ដំណាក់កាលទី៣៖ ការចុះបញ្ជីពាក្យបណ្តឹង និងប្រាក់ប្រដាប់ក្តី ឱ្យទៅតុលាការ ចំពោះអ្នកក្រីក្រ ត្រូវមានការបញ្ជាក់ពីអាជ្ញាធរ...។
-   ដំណាក់កាលទី៤៖ ជាដំណាក់ការស៊ើបអង្កេត ក្នុងករណីភាគីទាំងពីរ​មិនអាច​ផ្សះផ្សាគ្នាបាន ។
-   ដំណាក់កាលទី៥៖ គឺប្តឹងជំទាស់ទៅនឹងសមាសភាពចៅក្រម ក្នុងពេលជំនុំជំម្រះ ។

ខ. ដំណើរការជំនុំជម្រះ

ការជំនុំជម្រះ ត្រូវធ្វើឡើងជាសាធារណៈលើកលែងតែក្នុងករណីខ្លះដែលទាក់ទង និងការ​សម្ងាត់​ផ្នែកសន្តិសុខ ឬអ្វីដែលប៉ះពាល់ដល់សីលធម៌សង្គម ។

គ. សកម្មភាពក្រោយពេលជំនុំជម្រះ

មានវិធី ២ យ៉ាងដែលសម្រាប់តវ៉ា និងសាលក្រមដែលសាលាជំនុំជម្រះក្តីបានសំរេចគឺ ៖
-   ចំពោះភាគីមួយដែលមិនសុខចិត្តនឹងសាលក្រមអាចប្តឹងឱ្យមានការជំនុំជំរះជាថ្មីក្នុងរយៈពេល ១៥ថ្ងៃ។
-   ប្រសិនបើភាគីបណ្តឹងដែលមិនសុខចិត្តពីសេចក្តីសម្រេច ឬសាលក្រមរបស់តុលាការរាជធានី-ខេត្ត អាចប្តឹងឧទ្ធរណ៍បានក្នុងរយៈពេល៥ថ្ងៃ ហើយសាលាឧទ្ធរណ៍ត្រូវឆ្លើយតបវិញរយៈពេល១៥ថ្ងៃ ។

ឃ. ការអនុវត្តសាលក្រមរដ្ឋប្បវេណី

កាលបើសាលក្រមផុតរលត់ហើយដំណាក់កាលមកទៀតគឺ ការអនុវត្តសាលក្រម ។ មានន័យថា សាលក្រមកំបាំងមុខចូលជាស្ថាពរ ប្រសិនបើគ្មានបណ្តឹងជំទាស់ និងបណ្តឹងឧទ្ធរណ៍ ។ ការអនុវត្ត​សាលក្រម​ចំពោះបណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណីមានដូចជាបញ្ជាឱ្យភាគីចាញ់ក្តី សងជំងឺចិត្ត ឬសងបំណុល រឹបអូស​ទ្រព្យសម្បត្តិ....។

៤.២. បណ្តឹងព្រហ្មទណ្ឌ

បណ្តឹងព្រហ្មទណ្ឌអាចធ្វើឡើងដោយ៖
-   ស្ថាប័នដែលមានសមត្ថកិច្ច ជាពិសេសនគរបាលយុត្តិធម៌ ។
-   ជនរងគ្រោះ ឬសាច់ញាតិអាចប្តឹងទៅនគរបាលយុត្តិធម៌ ។
-   ក្នុងករណីជាក់ស្តែងព្រះរាជអាជ្ញាអាចចាត់ការដំណើររឿងព្រហ្មទណ្ឌនោះ​ដោយ​ខ្លួនឯង​តែម្តង។
-   ចំពោះបណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណី ប៉ុន្តែក្រោយមកតុលាការរកឃើញថាជាបទល្មើស​ព្រហ្មទណ្ឌ​នោះ តុលាការប្រគល់រឿងនេះទៅឱ្យអយ្យការចាត់ការជារឿងព្រហ្មទណ្ឌ ។

ដំណើរបណ្តឹងព្រហ្មទណ្ឌមាន ៖
-   ការរៀបចំសំណុំរឿងដោយនគរបាលយុត្តិធម៌នគរបាលយុត្តិធម៌​អាចចាប់​ជនល្មើស​បាន។
-   បណ្តឹងក្រោមការចាត់ចែងរបស់ព្រះរាជអាជ្ញាបន្ទាប់ពីទទួលបានពាក្យបណ្តឹងពី នគរបាល​​យុត្តិធម៌ ជនរងគ្រោះ និងសាច់ញាតិ ។
-   សំណុំរឿងក្នុងកិច្ចចាត់ការរបស់ចៅក្រមស៊ើបអង្កេត ។ ចៅក្រមស៊ើបអង្កេតមិនអាចជំនុំជម្រះចំពោះរឿងដែលខ្លួនស៊ើបអង្កេតបានឡើយ ។
-   ពិធីសវនាការជំនុំជម្រះមានលក្ខណៈដូចគ្នាទាំងនីតិវិធីព្រហ្មទណ្ឌនិង​នីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី។
-   អានុភាពនៃសាលក្រម ជនជាប់ចោទដែលត្រូវបានគេឃុំខ្លួនជាប់បណ្តោះអាសន្នត្រូវ​បានសាលក្រមសម្រេចអោយរួចខ្លួនបើកការជំនុំជំម្រះ គេរកពុំឃើញកំហុស និងបើគ្មាន​ការ​ធ្វើបណ្តឹង​ឧទ្ធរណ៍ ឬបណ្តឹងជំទាស់ពីដើមបណ្តឹង។ តែភាគីចុងចោទអាចធ្វើបណ្តឹង​ទាមទារ​សង​ការខូចខាត។