ទំនួលខុសត្រូវ គឺជាកាតព្វកិច្ចដែលត្រូវធានារ៉ាប់រងរាល់អំពើទាំងឡាយដែលខ្លួនបានធ្វើ ដោយហ៊ានទទួលនូវផលវិបាកនៅចំពោះមុខខ្លួនឯង និងចំពោះមុខច្បាប់សង្គមផង។ មានពីរផ្នែកគឺ៖
ជាទំនួលខុសត្រូវដែលអ្នកប្រព្រឹត្តហ៊ានសារភាពដោយស្មោះត្រង់
ដោយពុំមានការបង្ខិតបង្ខំ ហើយក៏ជាការទទួលខុសត្រូវផ្ទាល់នៅចំពោះមុខខ្លួនឯងនូវរាល់ទង្វើដែលខ្លួនបានធ្វើ
ដោយគ្មានវិប្បដិសារី។ ករទទួលខុសត្រូវមានពីរបែប ៖
- ការទទួលខុសត្រូវប្រកបដោយវិចារណញ្ញាណគ្រប់គ្រាន់ អ្នកប្រព្រឹត្តមានសមត្ថភាពក្នុងការស្គាល់ថាអ្វីដែលខ្លួនគេបានធ្វើនោះ ជាអំពើមួយដែលគួរធ្វើឬដឹងថាអំពើជាកុសល អ្វីជាអកុសល មានន័យថាអ្នកដែលប្រព្រឹត្តនោះស្គាល់ពីតម្លៃសីលធម៌ទាំងឡាយ។
- ការទទួលខុសត្រូវដោយខ្វះវិចារណញ្ញាណ
គឺរ៉ាប់រងនៅចំពោះមុខសីលញាណ ក្នុងករណីមានសេរីភាពគ្រប់គ្រាន់។
រាល់ទំនួលខុសត្រូវផ្នែកសីលវិជ្ជាតម្រូវឲ្យមានពុទ្ធិសីលធម៌ផង
និងសេរីភាពផង។
គឺជាទំនួលខុសត្រូវដែលអ្នកប្រព្រឹត្តិហ៊ានសារភាពទោសកំហុសរបស់ខ្លួននៅចំពោះមុខច្បាប់សង្គម ។
ប្រសិនបើអំពើរបស់យើងមានលក្ខណៈផ្ទុយនឹងច្បាប់សង្គមជាធរមាន យើងត្រូវហ៊ានទទួលសារភាពនិងហ៊ាន
ទទួលនូវផលវិបាកគ្រប់យ៉ាងដែលច្បាប់សង្គមដាក់បន្ទុកមកលើយើង។
ទំនួលខុសត្រូវនេះចែកចេញជាពីរគឺ :
- ទំនួលខុសត្រូវផ្នែករដ្ឋប្បវេណី : គឺជាទំនួលខុសត្រូវមួយដែលមិនមានលក្ខណៈដាច់ខាតឬមិនដាច់ ខាតឡើយ ។
អ្នកប្រព្រឹត្តិមិនដាច់ខាតត្រូវតែចេញសងការខូចខាតនោះឡើយ ដូចជាកំហុសឆ្គង
របស់កូនក្មួយ អ្នករស់នៅក្នុងបន្ទុកជាមួយកម្មករ
ដែលស្ថិតនៅក្នុងភាពជាអនីតិជនឬក៏សាច់ដែល យើងបានចិញ្ចឹមជាដើមដែលបានប្រព្រឹត្តខុសទៅលើអ្នកណាមួយ
។
- ទំនួលខុសត្រូវផ្នែកព្រហ្មទណ្ឌ : ជាទំនួលខុសត្រូវមួយដែលតម្រូវអោយអ្នកដែលបានប្រព្រឹត្តត្រូវ
ទទួលទោសឬទណ្ឌកម្មតាមស្ថានទម្ងន់នៃទោស(លហុ មជ្ឈិម ឧក្រិដ្ឋ...ជាដើម) ។ ទំនួលខុស
ត្រូវផ្នែកព្រហ្មទណ្ឌ
តម្រូវអោយអ្នកប្រព្រឹត្តចេញសងថ្លៃការខូតខាតផងនិងត្រូវមានទោសដកហូត
សេរីភាពមួយរយៈ(ជាប់ពន្ធនាគារ) ផងក៏មាន ។
ទំនួលខុសត្រូវផ្នែកសង្គម តែងតែគិតដល់ទំនួលខុសត្រូវផ្នែកសីលវិជ្ជា
ព្រោះទំនួលខុសត្រូវនេះ មិនអាចនៅដាច់ពីទំនួលខុសត្រូវផ្នែកសង្គមបានឡើយ
គឺគេត្រូវតែយកទំនួលខុសត្រូវផ្នែកសីលធម៌មកធ្វើជាមូលដ្ឋាននៃទំនួលខុសត្រូវផ្នែកសង្គម។
- ទំនាក់ទំនងរវាងផ្នែកព្រហ្មទណ្ឌនិងសីលធម៌
៖ អ្នកប្រព្រឹត្តល្មើសធ្វើឡើងដោយឆន្ទៈជននោះត្រូវមានទោស តែបើក្នុងករណីអ្នកប្រព្រឹត្តធ្វើឡើងដោយអឆន្ទៈ
ឬដោយការធ្វេសប្រហែស, គំរាមកំហែង, បាត់បង់សេរីភាព, វិកលចរិត... ជននោះមិនអាចជាអ្នកទទួលខុសត្រូវចំពោះអំពើរបស់គេឡើយ
- ទំនាក់ទំនងរវាងរដ្ឋប្បវេណីនិងសីលធម៌
៖ ក្នុងការតម្រូវឱ្យចេញសងដល់ការខូចខាតទាំងឡាយ គេតែងគិតដល់ចេតនា
ឬអចេតនា។ ឆ្កែខាំគេ ម្ចាស់ត្រូវចេញសំណង។
ទំនួលខុសត្រូវផ្នែកសីលវិជ្ជាទាក់ទងនឹងសេរីភាពនៃការស្គាល់អំពើកុសល
និងអកុសលនៃអស្ដិរូបវិជ្ជា ឬបរមត្ថវិជ្ជា។
- ទ្រឹស្ដីប្រពៃណីនិយម ៖
ប្រសិនបើមានមនុស្សណាម្នាក់បានប្រព្រឹត្តអំពើអ្វីមួយប្រកបដោយសេរីភាព
បានន័យថាក្នុងករណីដែលមនុស្សនៅអាចធ្វើអំពើនោះក៏បាន
ដោយសារតែគេគិតថាគេអាចនឹងមានទោស លុះត្រាតែគេដឹងនិងស្គាល់ពីសីលតម្លៃ
ហើយគេមានកម្លាំងគ្រប់គ្រាន់អាចនឹងប្រព្រឹត្តអំពើនោះទៅតាមគន្លងនៃសីលតម្លៃ
តែបើគេជាងាកចេញអំពីសីលតម្លៃទាំងនោះ
ហើយទៅប្រព្រឹត្តអំពើអាក្រក់ដោយសារតែមានអ្នកបង្ខំឱ្យគេប្រព្រឹត្តទៅវិញ
នោះមូលហេតុដែលនាំឱ្យគេប្រព្រឹត្តអំពើអាក្រក់នោះ មិនមែនជាហេតុដែលគេមិនអាចជៀសវាងបានទេ
គឺខ្លួនគេផ្ទាល់ជាអ្នកជ្រើសរើស ហើយត្រូវតែគោរពទៅតាមមូលហេតុទាំងនោះ។
- ទ្រឹស្ដីវិចារណញ្ញាណនិយមនៃទំនួលខុសត្រូវ ៖
លោក Socrates យល់ថា
គ្មាននរណាម្នាក់ចង់ប្រព្រឹត្តនូវអំពើអាក្រក់ដោយឆន្ទៈឡើយ។
វិបាកវិនិច្ឆ័យ កើតឡើងពីនិយាមស្របគ្នា ឬមិនស្របគ្នារវាងអំពើនិងតម្លៃ ដែលមាននិយាមជាតំណាង។ តាមន័យបែបសីលធម៌ វិបាកវិនិច្ឆ័យ គឺជារង្វាន់ ឬការដាក់ទណ្ឌកម្មដល់អ្នកដែលបានប្រព្រឹត្តទាក់ទងនឹងផ្នែកសីលធម៌ទាំងនេះ។
តាមន័យសីលធម៌ វិបាកវិនិច្ឆ័យ គឺជារង្វាន់ឬការដាក់ទណ្ឌកម្មដល់អ្នកដែលបានប្រព្រឹត្តទាក់ទងនឹងផ្នែក
សីលធម៌ទាំងនោះ ។
គេចែកវិបាកវិនិច្ឆ័យជាពីរគឺ : វិបាកវិនិច្ឆ័យផ្នែកសីលធម៌និងវិបាកវិនិច្ឆ័យផ្នែកសង្គម ។
- វិបាកវិនិច្ឆ័យផ្នែកសីលធម៌ : ជាទណ្ឌកម្មឬជាការសរសើររបស់ញាណចំពោះអំពើដែលយើងបាន ប្រព្រឹត្ត ។
ឧទាហរណ៍: យើងមានវិប្បដិសេរីចំពោះអំពើអកុសលដែលយើងបានប្រព្រឹត្ត តែយើងសប្បាយរីក
រាយពេលយើងបំពេញករណីយកិច្ចចប់។
- វិបាកវិនិច្ឆ័យផ្នែកសង្គម : វិបាកវិនិច្ឆ័យនេះស្របទៅនឹងទំនួលខុសត្រូវវត្ថុវិស័យ ពោលគឺត្រូវ
ទទួលបានឋានន្តរសក្តិ ឬរង្វាន់នៅពេលដែលគេបំពេញករណីយកិច្ចជួយសង្គមដោយជោគជ័យ ផ្ទុយ
ទៅវិញគេត្រូវទទួលការពិន័យឬជាប់ពន្ធនាគារបើគេមិនគោរពច្បាប់ ។
ទ្រឹស្តីនេះចែកជាបីគឺ :
- ជាវិបាកវិនិច្ឆ័យតាមបែបប្រពៃណី : ជាវិបាកវិនិច្ឆ័យតាមបែបប្រពៃណីនិយមផ្អែកទាំងស្រុងទៅលើ
សេរីអាជ្ញាហើយជាចេតនារម្មណ៍នៃអ្នកធ្វើ ។
ឧ.សង្គមខ្មែរពីអតីតកាលគេធ្វើទណ្ឌកម្មលើស្រ្តីដែល
គេជឿថាចេះធ្មប់អាបចាប់យកទៅចងឆ្កាងដុតទាំងរស់ ។
- វិបាកវិនិច្ឆ័យតាមបែបសង្គមវិវត្តនីតិសាស្រ្ត : ជាការវិនិច្ឆ័យទៅតាមច្បាប់សង្គមដែលមានការរីក ចម្រើន ។
ឧទាហរណ៍ : ប្រទេសកម្ពុជាយើងនាសម័យឧត្តុង្គ វិបាកវិនិច្ឆ័យត្រូវបានធ្វើឡើងដោយយកពិរុទ្ធជន
ទៅដាក់ខ្នោះឃ្នាងដោយវាយអោយស្រែក ដើម្បីឱ្យប្រជារាស្រ្តបានដឹងគ្រប់គ្នា ។
- វិបាកវិនិច្ឆ័យនាសម័យបច្ចុប្បន្ន : ជាវិបាកវិនិច្ឆ័យដែលគេគោរពតាមច្បាប់គោលការណ៍សិទ្ធមនុស្ស ជាចំបង ។
ឧទាហរណ៍ : សម័យបច្ចុប្បន្នគេដាក់ទណ្ឌកម្មជនល្មើសទៅតាមបទល្មើសដែលជននោះប្រព្រឹត្ត
ដោយឱ្យសងជាសំណងឬដាក់ពន្ធនាគារដើម្បីអោយជននោះមានការកែប្រែ ។