វិចារ ជាតំណជាប់ឥតដាច់នៃគំនិតជាច្រើនដើម្បីឆ្ពោះទៅរកសេចក្តីសន្និដ្ឋាន។ វិចារ ដែលត្រឹមត្រូវ គឺជាការរៀបចំគំនិតមួយមិនត្រូវប្រឆាំងនឹងគំនិតមួយទៀតទេ។
អំពើទាំងបីនៃគំនិតមាន បញ្ញត្តិ ការវិនិច្ឆ័យ និងវិចារ។
បញ្ញត្តិ ជាន័យរបស់ពាក្យមួយ ជាអ្វីដែលគេនឹកដល់ កាលណាគេប្រើពាក្យមួយ។ បញ្ញត្តិសុទ្ធតែ អរូបីទាំងអស់ ព្រោះវាគ្រាន់តែជាពាក្យ សម្រាប់សម្គាល់ មិនមែនសំដៅលើរូបរាងរបស់វត្ថុនោះឡើយដូចជាពាក្យថា តុ កៅអី ឬទ្រង់ទ្រាយគ្រាន់តែជាបញ្ញត្តិប៉ុណ្ណោះ ។
ការវិនិច្ឆ័យ ជាអំពើនៃគំនិតដែលឱ្យលក្ខណៈទៅលើបញ្ញត្តិមួយ ឬជាចំណងដែលចងបញ្ញតិពីរ ឬច្រើនភ្ជាប់គ្នា ។ ឧទាហរណ៍៖ តុខ្ពស់ជាងកៅអី។
វិចារ ជាការប្រមូលផ្ដុំវិនិច្ឆ័យពីរ ឬ ច្រើន ឬជាការប្រមូលផ្ដុំគំនិតជាច្រើនដើម្បីឈានទៅរកការសន្និដ្ឋានអ្វីមួយ។
អនុមានញែកជាវិចារដែលញែកសេចក្ដីសន្និដ្ឋានចេញពីគោលការណ៍ទូទៅ
ចេញពីភាពរួមទៅរកភាពដោយឡែក។ តក្ករូបមានសំណើបីគឺ មូលបដិញ្ញា២ និងសន្និដ្ឋាន១។
ឧទាហរណ៍៖ គ្រប់លោហៈទាំងអស់សុទ្ធតែចម្លងអគ្គិសនី(មូលបដិញ្ញា១)ដែកជាលោហៈ(មូលបដិញ្ញា២)ដូចនេះ ដែកក៏ចម្លងអគ្គិសនីដែរ(សេចក្ដីសន្និដ្ឋាន)។
ឧទាហរណ៍៖
គ្រប់រុក្ខជាតិទាំងអស់សុទ្ធតែធ្វើរស្មីសំយោគ(មូលបដិញ្ញា១) ផ្កាម៉ោង១០គឺជារុក្ខជាតិ(មូលបដិញ្ញា២) ដូចនេះផ្កាម៉ោង១០ ក៏ធ្វើរស្មីសំយោគដែរ(សេចក្ដីសន្និដ្ឋាន)។
អនុមានរួម ជាវិចារដែលចេញពីភាពដោយឡែកឈានទៅរកភាពរួមមួយ។
វិចារ
ដែលស្គាល់ថាជាច្បាប់ទូទៅ។
ឧទាហរណ៍៖ - សុខជាមនុស្សត្រូវតែស្លាប់(មូលបដិញ្ញា១)
- សុភី
ជាមនុស្ស(មូលបដិញ្ញា)
ដូចនេះគ្រប់មនុស្សទាំងអស់ត្រូវតែស្លាប់(សេចក្ដីសន្និដ្ឋាន)
- ការបង្ហាញពីទំនាក់ទំនងរវាងអនុមានញែកនិងអនុមានរួម
ទំនាក់ទំនងនេះគឺ មានលក្ខណៈផ្ទុយគ្នា
តែជួយបំពេញគ្នាទៅវិញទៅមក។ អនុមានរួមផ្ដល់ឫសគល់ឱ្យអនុមានញែក ព្រោះតែអនុមានរួមស្វែងរកច្បាប់ទូទៅក្នុងវិទ្យាសាស្រ្ដពិសោធន៍
និងរកគោលការណ៍ឱ្យគណិតវិទ្យា។ អនុមានញែកមានលក្ខណៈត្រឹមត្រូវល្អិតល្អន់
ជាអ្នកដឹកនាំអនុមានរួម។
វិភាគ ជាការបំបែកអង្គធាតុមួយ
ឱ្យទៅជាធាតុផ្សំផ្សេងៗឬការបំបែកអ្វីមួយដែលសាំញ៉ាំឱ្យទៅជាងាយស្រួល
។ ឧទាហរណ៍៖គេយកទឹកមកវិភាគ គេបានអុកស៊ីសែន និង អ៊ីដ្រូសែន។
វិភាគចែកចេញជាពីរគឺ វិភាគពិត និងវិភាគក្នុងគំនិត។
- វិភាគពិត ជាវិភាគដែលធ្វើលើវត្ថុដែលមានអត្ថិភាពជាផ្នែករូបធាតុ។
ឧទាហរណ៍៖ ពេលដាំទឹកពុះគេសង្កេតមានចំហាយទឹកហ៊ុយឡើងលើ។
តាមពិសោធន៍ ត្រង់ចំហាយដែលភាយនេះពីរប្រភេទគឺជា O2 និង H2 ជា(ឧស្ម័ន) ដែលភាយឡើង។
- វិភាគក្នុងគំនិត គឺធ្វើតែក្នុងគំនិតសុទ្ធសាធ ឯវត្ថុវិភាគឥតមានអតិ្ថភាពផ្នែករូបធាតុទេ។
សំយោគ ជាការផ្សំ ឬរៀបចំវត្ថុមួយដោយយកធាតុផ្សេងៗគ្នា
មកផ្គុំបង្កបង្កើតឱ្យចេញជាវត្ថុមួយ ឬជាអ្វីមួយឱ្យមានរូបរាងឡើង ។
- សំយោគពិត ជាការរៀបចំប្រមូលផ្តុំវត្ថុដែលមានអត្ថិភាពផ្នែករូបធាតុ
។
ឧទាហរណ៍៖ គេយកអុកស៊ីសែន
និងអ៊ីដ្រូសែនមកធ្វើសំយោគឱ្យបានទឹក ។
សំយោគក្នុងគំនិត ជាការប្រមូលផ្តុំគំនិតដែលមានលក្ខណៈអរូបី ។
សំយោគក្នុងគំនិតមានបីយ៉ាងគឺ៖
- សំយោគបញ្ញត្តិ ជាការផ្តុំគំនិតធំៗ ដូចដែលគេបានធ្វើក្នុងសុន្ទរកថា។
- សំយោគគណិតវិទ្យា ចាប់ផ្តើមពីអ្វីដែលងាយទៅសាំញ៉ាំ។
- សំយោគបដិសំយោគ កើតពីបដិបក្ខភាពរវាងមតិនិងបដិមតិ(គឺមតិស្របនិងមតិផ្ទុយ)
ដើម្បីរកច្រក ឬមធ្យោបាយរួមមួយ។
វិភាគ និងសំយោគជាសកម្មភាពរបស់ចិត្តដែលតែងតែត្រូវការគ្នាទៅវិញទៅមក។
បង្ហាញពីទំនាក់ទំនងរវាងវិភាគនិងសំយោគ។
បើទោះបីជាវិភាគនិងសំយោគមានលក្ខណៈផ្ទុយគ្នាមែន
តែត្រូវការបំពេញឱ្យគ្នាទៅវិញទៅមក។
- វិភាគមិនអាចប្រព្រឹត្តទៅដោយគ្មានសំយោគបានទេ
ឯសំយោគក៏ដូចគ្នាដែរ
- ដើម្បីធ្វើសំយោគឱ្យបានល្អ
លុះត្រាតែស្គាល់ពី ធាតុបង្ករបស់វាឱ្យបានច្បាស់ជាមុនសិន
- ដើម្បីស្គាល់ធាតុបង្កនោះគេត្រូវធ្វើវិភាគកំហុសទាំងឡាយរបស់សំយោគ
គឺជាលទ្ធផល នៃកង្វះវិភាគ។
ដូចនេះ វិភាគ និងសំយោគ គឺជាសកម្មភាពពីររបស់ចិត្តដែលបង្គ្រប់ឱ្យគ្នាទៅវិញទៅមកនិងត្រូវការគ្នាជានិច្ច។
គោលបំណងនៃវិភាគ គឺធ្វើឱ្យកាន់តែយល់ច្បាស់នូវធាតុផ្សំ និងរៀបចំឱ្យមានរបៀបរៀបរយឡើងវិញនូវធាតុណាដែលខុសគ្នា និងធាតុណាដែលដូចគ្នា។
គោលបំណងនៃសំយោគ គឺផ្តុំឡើងនូវធាតុបង្កផ្សេងៗ ដើម្បីបង្កើតរូបរាងថ្មី និងច្បាស់លាស់។
អព្ភន្តរញាណ គឺជាពុទ្ធិដែលបានពីចំណាប់ផ្ទាល់និងភ្លាមៗ ដោយមានលក្ខណៈជាចំណេះដឹងផ្ទាល់ភ្លាមៗជាវិចារណភាពគ្មានតិចនិច គ្មានវិធីទាក់ទងនឹងមនុស្សម្នាក់ៗដែលជាប្រធានវិស័យភាព។
អព្ភន្ដរញាណចែកជា៤ ប្រភេទគឺ៖
- អព្ភន្ដរញាណចិត្តវិទ្យា ការដឹងពិតៗក្នុងចិត្តបុគ្គលម្នាក់ៗ។ ពេលគេដឹងរឿងអ្វីមួយកើតឡើងចំពោះគេ។
- អព្ភន្ដរញាណឥន្រ្ទិយ
ការដឹងភ្លាមៗតាមរយៈអង្គវិញ្ញាណទាំង៥។ ផ្អែម ប្រៃ ជូរ ល្វីង ចត់...។
- អព្ភន្ដរញាណបញ្ញា
ការបង្ហាញពីទំនាក់ទំនងរវាងវត្ថុពីរដើម្បីបង្កើតអ្វីថ្មី។
អ្វីដែលអរូបីឈានដល់រូបី។
- អព្ភន្ដរញាណអស្ដិរូបវិជ្ជា
អាចឱ្យយើងចាប់បានតថភាពមួយដែលជាខ្លឹមសារផងនឹងអត្ថិភាពផង។ ការពិចារណាពីជីវិតមនុស្សទៅនឹងធម្មជាតិ។
អព្ភន្តរញាណ មានមុខងារផ្ដល់គោលការណ៍ដំបូងឲ្យវិចារ និងមុខងារមួយទៀតគឺវាតែងតែនៅមុខវិចារជានិច្ច ហើយតែងតែបង្រួមមកវិញនូវវិចារមួយថ្មីទៀត។ អ្នកទស្សនវិជ្ជាមួយចំនួនបានឲ្យតម្លៃទៅលើអព្ភន្តរញាណខ្លាំងជាងវិចារព្រោះអព្ភន្តរញាណជាវិធីផ្ទាល់ដែលប្រសើរនិងសុក្រឹតជាងវិចារដែលជាវិធីប្រយោល។ អព្ភន្តរញាណជាមធ្យោបាយតែមួយគត់ដើម្បីចាប់តថនិងអាចរំកិលទៅរកភាពសច្ចបាន។
វាត្រូវការគ្នាទៅវិញទៅមក
និងបំពេញឱ្យគ្នាជានិច្ចមានដូចជា ៖
- អព្ភន្តរញាណជាអ្នកចាប់យកនូវរបកគំហើញ
ឯវិចារជាអ្នកវិភាគលើរបកគំហើញនោះ ។
- អព្ភន្តរញាណជាអ្នកផ្ដល់សម្ភារៈសំណង់
ឯវិចារជាអ្នកចម្រាញ់ការប្រើប្រាស់សម្ភារៈនោះ ។
- អព្ភន្តរញាណជាអ្នករកឃើញនូវទំនាក់ទំនង
ឯវិចារជាអ្នកបង្ហាញនូវតម្លៃនៃទំនាក់ទំនងនោះ។
- អព្ភន្តរញាណមានភាពរហ័សពេកខ្វះហេតុផល
ដូចនេះវាត្រូវការវិចារដែលមានភាពយឺតកម្រភ្លាំងភ្លាត់។
អព្ភន្តរញាណ វិចារ - ជាពុទ្ធិដំបូងបង្អស់របស់មនុស្ស - ជាពុទ្ធិបន្ទាប់
- ជាពុទ្ធិផ្ទាល់និងភ្លាមៗ
- អវិចារណភាព
- ជាពុទ្ធិបែបសំយោគ
- ជាពុទ្ធិគ្មានទំនាក់ទំនង
គ្មានលំដាប់លំដោយ គ្មានគោលការណ៍
- មានលក្ខណៈជាប្រធានវិស័យភាព
- ជាពុទ្ធិប្រយោល
- ជាពុទ្ធិបែបវិភាគ
- ជាពុទ្ធិដែលផ្អែកលើ
ការពិចារណាល្អិតល្អន់
- ជាពុទ្ធិដែលមានទំនាក់ទំនងមានលំដាប់ មានគោលការណ៍ច្បាស់លាស់
- មានលក្ខណៈជាវត្ថុវិស័យភាព
- ពុទ្ធិសាមញ្ញ ជាពុទ្ធិធម្មតា អ្នកផងអាចមានគ្រប់គ្នា
កើតពីការឮតៗគ្នាមានភាពស្រពេចស្រពិល មិនច្បាស់លាស់ គ្មានលំដាប់
គ្មានការត្រួតពិនិត្យហ្មត់ចត់ ហើយច្រើនផ្អែកលើបទពិសោធន៍ដែលមានស្រាប់ ។ ឧទាហរណ៍ : ផ្គរលាន់។
-
ពុទ្ធិស្យង់(ពុទ្ធិវិទ្យាសាស្ត្រ) ជាពុទ្ធិដែលកើតពីការត្រិះរិះ ។ ឧទាហរណ៍ : ទឹកពុះនៅសីតុណ្ហភាព 100oC
-
ពុទ្ធិទស្សនវិជ្ជា ជាពុទ្ធិដែលកើតពីការត្រិះរិះពិចារណា
ជាពុទ្ធិសំយោគមានលក្ខណៈជ្រាលជ្រៅជាងពុទ្ធិសាមញ្ញ និងពុទ្ធិវិទ្យាសាស្ត្រ។ឧទាហរណ៍ : ព្រះពុទ្ធ មានបន្ទូលថា មានរូបគឺមានទុក្ខ ។