បុព្វបុរសខ្មែរ បានបង្កើតរបាំបុរាណមានភាពល្អឥតខ្ចោះមានឈ្មោះល្បីល្បាញលើឆាកអន្តរជាតិ។ គេបានប្រៀបប្រដូច ថាជាទេវតាបង្កើត។ អ្នកប្រាជ្ញផ្នែកខាងសិល្បៈបានចាត់ជាបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌អរូបី សម្បត្តិរបស់មនុស្សជាតិនៅថ្ងៃទី៣ ខែ វិច្ឆិកា ឆ្នាំ ២០០៣ ។
របាំបុរាណនេះជាសិល្បៈសម្រេចឥតកែប្រែឡើយ គឺជាសិល្បៈពិសិដ្ឋ។ ការតាក់តែងកាយច្រើនបង្ហាញពីភាពខ្ពង់ខ្ពស់ដែលប្រកបទៅដោយសម្លៀកបំពាក់ភ្លឺចិញ្ចាចចិញ្ចែងមានរស្មីដូចព្រះអាទិត្យ ឬព្រះចន្ទសម្រាប់ពពួកទេវតា ឬពពួកអ្នកស្ថានសួគ៌។ ម្យ៉ាងទៀតសិល្បៈនេះមានលក្ខណៈហួសពីសោភណវិទ្យាបានផ្ដល់ទៅឱ្យ ទស្សនិកជនរំភើបអណ្ដែតត្រសែតទៅរកពិភពនៃក្តីស្ងប់ និងត្រជាក់ពេញចិត្ត។ អ្នកប្រាជ្ញខាងសិល្បៈក៏បានទទួលស្គាល់ទៀតថា ជាសិល្បៈពិសេសខាងកាយវិការដែលមានលក្ខណៈប្លែកជាសកល។ ឯការរៀបចំឆាកវិញច្រើនមានលក្ខណៈជានិមិត្តរូបដូចជាការលំអដោយមានដាក់ដើមឈើបញ្ឈរប្រើពណ៌ទឹកមាស ឬទឹកប្រាក់ដែលគេហៅថា ដើមមាស ដើមប្រាក់ ហើយបើមានស្លឹកផ្លែផ្កានោះក៏ជាមាស ឬប្រាក់ដែរ។ ចំពោះតួសម្ដែងទោះត្រូវសម្តែងក្នុងលក្ខណៈជាសត្វក៏ដោយ ក៏សត្វនោះច្រើនស្ថិតក្នុងលក្ខណៈខ្ពង់ខ្ពស់ដែរ។
របាំបុរាណខ្មែរ គឺជាសិល្បៈគំនិតដែលប្រើនិមិត្តរូបនិយមការបង្កើតក្បាច់ គឺចេញពីមូលដ្ឋាននៃជីវិតនិងធម្មជាតិក្បាច់ទាំងនេះយើងមើលទៅឃើញថាមានលក្ខណៈយឺតហើយហាក់ដូចជា ទន់ជ្រាយ តែធាតុពិតគឺទន់ភ្លន់។ គ្រប់សរសៃទាំងអស់សុទ្ធតែផ្ទុកទៅដោយការប្រឹង គឺអ្នករាំសុទ្ធតែបានប្រើកម្លាំងគ្រប់ដង្ហើម។
របាំព្រះរាជទ្រព្យមានច្រើនប្រភេទហើយក្នុងចំណោមរបាំទាំងអស់នោះមានរបាំមួយដែលមានឈ្មោះល្បីល្បាញ និងត្រូវបានលើកតម្កើងកិត្តិយសវប្បធម៌ប្រទេសជាតិធ្វើឱ្យពិភពលោកស្គាល់ខ្មែរជាងគេសព្វថ្ងៃនោះគឺ របាំអប្សរា។ គេនិយមសម្តែងរបាំអប្សរានៅពេលប្រារព្ធពិធីបុណ្យជាតិ បុណ្យសាសនា មហោស្រពសិល្បៈធំៗ និងពិធីទទួលស្វាគមន៍ភ្ញៀវជាតិ និងអន្តរជាតិផ្សេងៗ។ របាំអប្សរា នៅតែរក្សាប្រជាប្រិយភាពរបស់ខ្លួន តាំងពីសម័យបុរាណកាលរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្នកាលនេះ។
របាំអប្សរាបានបង្កើតជាផ្លូវការតាំងពីឆ្នាំ១៩៦១ដោយស្នាព្រះហស្ដព្រះមហាក្សត្រីយានី ស៊ីសុវត្ថិមុនីវង្សកុសមៈនារីរ័ត្នសិរីវឌ្ឍនា ហើយតួឯកអប្សរាទី១ គឺម្ចាស់ក្សត្រីនរោត្តម បុប្ផា ទេវី។ របាំអប្សរាបានឧប្បត្តិកឡើងក្នុងឱកាសដែលព្រះមហាក្សត្រីយានីយាងមកធ្វើទស្សនកិច្ចនៅសាលាបឋមសិក្សាសុធារស។ នាយិកាសាលាបានរៀបចំពិធីសិល្បៈកុមានឹងកាត់ក្រដាសធ្វើជាមកុដពាក់ដូចគ្នា ទៅនឹងមកុដអប្សរាដែលឆ្លាក់ជាប់ នឹងជញ្ជាំងប្រាសាទអង្គរវត្តបេះបិទ។ រឿងនេះញ៉ាំងឱ្យព្រះមហាក្សត្រីយានីផ្តួចផ្តើមគំនិត ហើយចាប់ផ្ដើមបង្កើតរបាំនេះឡើងនឹងបានប្រសិទ្ធនាមថា “របាំអប្សរា”។ ចំណែកឯពាក្យថារបាំអប្សរាជាពាក្យផ្សំខ្មែរ និងសំស្រ្កឹត មានន័យថារបាំទេវៈ បាំទេពអប្សរ ឬរបាំទេវតា។ បើនិយាយពីគ្រឿងតុបតែងកាយ មកុដអប្សរា និងក្បាច់រាំជាដើមសុទ្ធតែបានចម្លងតាមគំរូអប្សរានៅតាមជញ្ជាំងប្រាសាទអង្គរវត្តទាំងអស់។ មានន័យថាវាមានតម្លៃ និងរក្សាចរិតជាលក្ខណៈខ្មែរសុទ្ធសាធ។ តាមការសង្កេតមកុដអប្សរាដែលមានតាមជញ្ជាំងអង្គរវត្តត្រូវមានកំពូលប្រាំពីរ កំពូលនីមួយៗមានរចនាក្បាច់ថ្នាំងអំពៅមានសមា- មាត្រសមឥតខ្ចោះនឹងសក់វែងប្រះស្មានៅអមត្រចៀកគេរចនាសក់ក្រងម្ខាងបីសរសៃ ឯត្រចៀកពាក់រំយោលធ្លាក់ដល់ស្មា។ ក មានពាក់សុរងព្រមទាំងរំលេចដោយ រំយោលក្បាច់រចនាតាមម៉ូតផ្សេងៗ។ ចំណែកដើមដៃទាំងសងខាងមានពាក់ស្នំ ហើយ ក ដៃពាក់កង នៅលើទ្រូងឃើញមានសង្វាខ្វែងពីលើអាវ និងស្នំចង្កេះរឹតយ៉ាងតឹងដែលមានរំយោលភ្ជាប់ទៅនឹងសំពត់ផង។ ភាគច្រើនជើងសំពត់មានរចនាជារាងកន្ទុយត្រី។ ក្រៅពីនេះសំពត់មួយផ្ទាំងទៀតឃើញមានសៀតត្រង់ចង្កេះខាងស្តាំទម្លាក់ជាយចុះមកក្រោម នៅលើជើងមានពាក់កង និងកងទ្រដល់ដី។ ចំណែកឯជាយសំពត់នៅត្រង់ចង្កេះខាងឆ្វេងរចនាជាផ្នត់អង្កាញ់ៗទម្លាក់ពីចង្កេះដល់ដី។
របាំអប្សរា ត្រូវសម្តែងឡើងដោយមានការប្រគំអមជាមួយបទភ្លេងមហោរីព្រះរាជទ្រព្យដែលមានចង្វាក់រាំទន់ភ្លន់គួរឱ្យចាប់ចិត្តគយគន់ក្រៃលែង ទាំងកាយវិការទន់ល្វាសល្វន់គួបផ្សំ នឹងដៃចាក់ក្បាច់រាំជើងលើកដាក់គ្រវាសមួយៗថ្នមៗព្រមគ្នា នឹងក្បាលធ្វើចលនារាំងាករេឆ្វេងស្តាំចុះឡើងៗសែនសមឥតខ្ចោះ។
ថ្វីត្បិតតែរបាំអប្សរាមានចលនាសម្ដែងមួយៗ បែបយឺតៗ ក៏ពិតមែនប៉ុន្តែលក្ខណៈនេះបញ្ជាក់ច្បាស់នូវ ស្ថានភាពសម្បូណ៌សប្បាយនាសម័យកាលនោះ។ បើគិតពីធាតុដើមនៃរបាំអប្សរាក៏សមស្របនឹងអត្ថន័យរបាំទេពអប្សរ ឬទេវតាដែលគ្មានកង្វល់នឹងជីវិតឡើយ។ ការសម្ដែងរបាំអប្សរាបានក្លាយជាប្រពៃណីជាតិ។ ជាពិសេសរបាំនេះធ្លាប់ទៅបង្ហាញខ្លួននៅលើឆាកអន្តរជាតិជាច្រើនដូចជា ប្រទេសបារាំង សហរដ្ឋអាមេរិក ជប៉ុន អ៊ីតាលី ដាណឺម៉ាក។ល។ ថ្វីត្បិតតែរបាំអប្សរាពុំបានលើកយកមកសម្តែងជាប្រចាំហើយញឹកញាប់ដូចតន្ត្រីសម័យក៏ពិតមែន ប៉ុន្តែរបាំនេះមានលក្ខណៈ និងចរិតជាតិពិសេសជ្រាលជ្រៅខុសពីតន្ត្រីសម័យ។ របាំ អប្សរាមានតម្លៃបង្កប់ក្នុងអារម្មណ៍ជនជាតិខ្មែរគ្រប់រូប។ វាតំណាងឱ្យដួងព្រលឹងជាតិខ្មែរពិតៗ។