មេរៀនទី៤៖ (សង្ខេបមេរៀន) បំណិន៖ ចលនាអក្សរសិល្ប៍

        ចលនាអក្សរសិល្ប៍ គឺជាការប្រែប្រួល នៃអក្សរសិល្ប៍តាមការនិយមនៃវណ្ណៈ​ ឬស្រទាប់សង្គមលើ ទស្សនៈ ទ្រឹស្តី គោលគំនិតណាមួយក្នុងដំណាក់កាលនៃប្រវត្តិសាស្ត្រ។

        តាមការសិក្សាស្រាវជ្រាវ គេបានកំណត់ចលនារបស់អក្សរសិល្ប៍ជា ៤ចលនាគឺ ចលនាអក្សរសិល្ប៍ខេមរនិយម ចលនាអក្សរសិល្ប៍ពុទ្ធនិយម ចលនាអក្សរសិល្ប៍ព្រាហ្មណ៍និយម ចលនាអក្សរសិល្ប៍បរទេសនិយម។

១. ចលនាអក្សរសិល្ប៍ខេមរនិយម

        ចលនាអក្សរសិល្ប៍ខេមរនិយម គឺជាអក្សរសិល្ប៍ដេលបង្ហាញពីផ្នត់គំនិត ជំនឿ ទំនៀមទម្លាប់ ប្រពៃណី សាសនា បញ្ហាសង្គម  ជីវភាពរស់នៅរបស់ប្រជាជនក្នុងសម័យកាលនីមួយៗ ស្របទៅតាមវប្បធម៌ និងសង្គមធម៌របស់ជាតិខ្មែរ។

        លក្ខណៈសម្គាល់ចលនាអក្សរសិល្ប៍ខេមរនិយម៖

ក. ការផ្តើមរឿង
        ការផ្តើមរឿងអក្សរសិល្ប៍បែបខេមរនិយម ពុំមានការឯកភាពទេ គឺវាអាស្រ័យលើទេពកោសល្យ និងសិល្ប៍វិធីរបស់ អ្នកនិពន្ធ។

ខ. តួរឿង
      ✦ តួអង្គ៖ ជាមនុស្ស សត្វ រុក្ខជាតិ ដែលមានចរិតលក្ខណៈតាមបែបសង្គមខ្មែរ។
      ✦ ទីកន្លែង៖ ស្ថិតនៅក្នុងភូមិស្រុកខេត្តនៃប្រទេសខ្មែរពិតៗ ។
      ✦ ដំណើររឿង៖ បានឆ្លុះបញ្ចាំងពីជីវភាពរស់នៅប្រជាជនពី ទំនៀមទម្លាប់ ប្រពៃណីសាសនា សិល្បៈ ស្នេហា...។
      ✦ ចំណោទបញ្ហា៖ ឆ្លុះបញ្ចាំងពីទំនាស់បញ្ហាវណ្ណៈ បញ្ហាផលប្រយោជន៍ជាតិ សាសនា ទឹកដី ស្នេហា និងបញ្ហាគ្រប់រូបភាពក្នុងសង្គម។
      ✦ ដំណោះស្រាយ៖ ប្រើសមត្ថភាពផ្ទាល់ខ្លួន ជួនឈ្នះ ជួនចាញ់ ដោយពុំមានពឹងផ្អែក ឬអន្តរាគមពីអាទិទេពណាមួយឡើយ។ 
      ✦ ឧត្តមគតិរឿង៖ អប់រំមនុស្សឲ្យស្រលាញ់សន្តិភាព យល់ពីបញ្ហាជីវភាពរស់នៅប្រកាន់សច្ចធម៌ ចេះប្រើប្រាស់បញ្ញាមកដោះស្រាយបញ្ហា មានឧត្តមគតិស្នេហាជាតិមាតុភូមិ ប្រព្រឹត្តអំពើល្អ ស្អប់អំពើអាក្រក់។

គ. បញ្ចប់រឿង
        អ្នកនិពន្ធបានបញ្ចប់រឿងដោយឲ្យតួអង្គល្អទទួលបានផលល្អ តួអង្គអាក្រក់ទទួលបានផលអាក្រក់ ប៉ុន្តែរឿងខ្លះអ្នកនិពន្ធ ឲ្យតួអង្គទទួលបានលទ្ធផលស្របតាមសច្ចភាពសង្គមដូចជា រឿងភូមិតិរច្ឆាន ជាដើម។

២. ចលនាអក្សរសិល្ប៍ពុទ្ធនិយម

        ចលនាអក្សរសិល្ប៍ពុទ្ធនិយម គឺជាប្រភេទអក្សរសិល្ប៍ទាំងឡាយណាដែលមានទំនាក់ទំនងទៅនឹងលទ្ធិពុទ្ធសាសនា  ដោយគោលគំនិតធំ ឬមូលបញ្ហានៃរឿងបែបពុទ្ធនិយម គឺការកសាងបារមី  ការសន្សំកុសល ទស្សនៈកម្មផល បុណ្យបាប កម្មពៀរវេរា របស់ព្រះពោធិសត្វ ដើម្បីត្រាស់ដឹងជាព្រះពុទ្ធ។

     លក្ខណៈសម្គាល់ចលនាអក្សរសិល្ប៍ពុទ្ធនិយម៖

ក. ការផ្តើមរឿង
        ការផ្តើមរឿងដោយធ្វើបទនមស្កា រឭកគុណព្រះរតនត្រៃ មានព្រះពុទ្ធ ព្រះធម៌ ព្រះសង្ឃ។

ខ. តួរឿង
      ✦ តួអង្គ៖ តួអង្គឯកប្រុស ជាព្រះពោធិសត្វ តួអង្គឯកស្រី ជាកន្សៃសារពេជ្ញចំណែកតួអង្គបន្ទាប់បន្សំ មានទេវតា អសុរា ជាដើម។
      ✦ ទីកន្លែង៖ ទាក់ទងនឹងឋានទាំង៣ ព្រៃហេមពាន្ត នគរពារាណសី នគរមិថិលា... ។
      ✦ ដំណើររឿង៖ លើកយកទស្សនៈកម្មផល មកលាតត្រដាង និងរិះរកមធ្យោបាយឲ្យសត្រូវភ្ញាក់ខ្លួន ហើយប្រព្រឹត្តអំពើល្អវិញជាពិសេសនិយាយពីការធ្វើល្អបានល្អ ធ្វើអាក្រក់បានអាក្រក់។
      ✦ ចំណោទបញ្ហា៖ កើតមានឡើងជុំវិញបញ្ហាដំណើរ ការកសាងបារមីរបស់ព្រះពោធិសត្វ បញ្ហាបុណ្យបាប កម្មពៀរ ជាដើម។
      ✦ ដំណោះស្រាយ៖ ដោះស្រាយដោយសន្តិវិធី (អហិង្សា) ដោយការខិតខំប្រឹងប្រែង តស៊ូព្យាយាម ​ ការចាកចោលនគរ ឬចុះចាញ់  ហើយកសាងបារមីសារជាថ្មី។
      ✦ ឧត្តមគតិរឿង៖ អប់រំមនុស្សឲ្យជឿលើទស្សនៈកម្មផល បុណ្យបាប អប់រំឲ្យចេះតស៊ូព្យាយាម មានជំនឿជាក់លើខ្លួនឯង ស្រលាញ់សន្តិភាព ដោះស្រាយបញ្ហាដោយសន្តិវិធី  ​ចេះគិតពិចារណា។

គ. បញ្ចប់រឿង
        អ្នកនិពន្ធបានបញ្ចប់រឿងដោយឲ្យមានការសរជាតិរបស់តួអង្គ ហើយបានសម្រេចតាមបំណងរបស់ខ្លួន។
  ✦ ព្រះវេស្សន្ដរ  ទៅជា  ព្រះពុទ្ធ
  ✦ នាងមទ្រី  ទៅជា  នាងពិម្ពាសោធរា
  ✦ ព្រះបាទស្រីសញ្ជ័យ  ទៅជា  សុទ្ធោទន៍
  ✦ ព្រះនាងផុស្សតី  ទៅជា  សិរិមហាមាយា (ពុទ្ធមាតា)
  ✦ ជូជក  ទៅជា  ទេវទត្ត...។

៣. ចលនាអក្សរសិល្ប៍ព្រាហ្មណ៍និយម

        ចលនាអក្សរសិល្ប៍ព្រាហ្មណ៍និយម គឺជាអក្សរសិល្ប៍ដែលមានទំនាក់ទំនងទៅនឹងលទ្ធិព្រាហ្មណ៍សាសនា។ រឿងគោលព្រាហ្មណ៍និយម គឺជារឿងមានលក្ខណៈអស្ចារ្យ អច្ឆរិយៈហួសពីសមត្ថភាពរបស់មនុស្សទៀតផង ជាពិសេសគោលគំនិតជាចំបង ឬមូលបញ្ហារឿងបែបព្រាហ្មណ៍និយម គឺបង្ហាញពីមហិទ្ធិឫទ្ធិអំណាចរបស់តួអង្គដ៏ខ្លាំងពូកែ ដែលជាតួអង្គតំណាងអាទិទេព។

      លក្ខណៈសម្គាល់ចលនាអក្សរសិល្ប៍ព្រាហ្មណ៍និយម៖

ក. ការផ្តើមរឿង
        អ្នកនិពន្ធបានសរសេរពីគុណបារមី  ឬឫទ្ធិអំណាចរបស់ទេវៈ ឬអាទិទេព និងរៀបរាប់ឈ្មោះរបស់តួអង្គសំខាន់មាន៣គឺ៖ ព្រះព្រហ្ម  ព្រះសិវៈ ព្រះវិស្ណុ ពិធីបូជាយញ្ញ ហោមពិធី ឬពិធីផ្សេងៗដទៃទៀត។

ខ. តួរឿង
      ✦ តួអង្គ៖  តួអង្គឯក ជាកំពូលបុរសឯកដែលមានភាពខ្លាំងពូកែ តំណាងឲ្យសភាវៈល្អមានឫទ្ធិអំណាចលើភពទាំង៣ ។ តួអង្គឯកនារី ជាកំពូលនារីអស្ចារ្យ។ តួអង្គបន្ទាប់បន្សំ មានដូចជា៖ ឥសី ទេវតា យក្ស  គ្រុឌ អសុរៈកាយ... ។
      ✦ ទីកន្លែង៖  ក្រុងយុឰធ្យា ព្រៃហេមពាន្ត  ឋានទាំង៣ ។
      ✦ ដំណើររឿង៖  មានភាពអច្ឆរិយៈប្រកបដោយសិល្ប៍សាស្ត្រ មន្តអាគម មានការច្បាំងគ្នាកក្រើកមេឃកក្រើកដី។
      ✦ ចំណោទបញ្ហា៖ អ្នកនិពន្ធរៀបរាប់ពីទំនាស់រវាងសភាវៈល្អ និងសភាវៈអាក្រក់ដែលដណ្តើមអំណាចគ្នា​​ដណ្តើមស្នេហា ដណ្តើមទឹកដីគ្នា។
      ✦ ដំណោះស្រាយ៖ ដោះស្រាយដោយប្រើហិង្សា ច្បាំងគ្នាយកឈ្នះចាញ់ ប្រើមន្តអាគម ជាដើម។
      ✦ ឧត្តមគតិរឿង៖ អ្នកនិពន្ធបញ្ចប់រឿងដោយបានអប់រំមនុស្សឲ្យជឿលើអាទិទេព អប់រំមនុស្សឲ្យដោះស្រាយបញ្ហាដោយហិង្សាឲ្យមានយល់ថាសុខទុក្ខរបស់មនុស្សទាំងអស់ គឺអាទិទេពជាអ្នកកំណត់។

គ. បញ្ចប់រឿង
        ការបញ្ចប់រឿងបែបព្រាហ្មណ៍ អ្នកនិពន្ធឲ្យសភាវៈល្អ តែងតែមានជ័យជម្នះលើសភាវៈអាក្រក់ជានិច្ច។

៤. ចលនាអក្សរសិល្ប៍បរទេសនិយម

        ចលនាអក្សរសិល្ប៍បរទេសនិយម គឺជាអក្សរសិល្ប៍ដែលបានលើកយកទំនៀមទម្លាប់របស់បរទេសមកបង្ហាញ ឬជារឿងបរទេសផ្សេងៗមកបកប្រែជាភាសាជាតិ ឬក៏អ្នកនិពន្ធចម្លងតាម ដោយរក្សាទុកទំនៀមទម្លាប់ ប្រពៃណី លក្ខណៈរបស់បរទេសដដែល ហើយផ្ទុយពីផ្នត់គំនិត និងទំនៀមទម្លាប់របស់ខ្មែរ។

          បញ្ជាក់់៖ កុំច្រឡំ ចលនាអក្សរសិល្ប៍បរទេសនិយម ជាមួយនឹងអក្សរសិល្ប៍បរទេស