មេរៀនទី៥៖ (សង្ខេបមេរៀន) អំណានទី១ ៖ អត្ថបទដកស្រង់រឿង ទុំទាវ

ក. អត្ថបទ

១. ចំណងជើង ៖ រឿង ទុំទាវ
២. ប្រភព ៖ មានប្រភពមកពីប្រទេសកម្ពុជា
៣. ប្រភេទ៖ អក្សរសិល្ប៍ទំនើប, ប្រលោមលោកបែបមនោសញ្ជេតនា
៤. ចលនា៖ អក្សរសិល្ប៍ខេមរនិយម ឬខ្មែរនិយម

ខ. អ្នកនិពន្ធ

១. អ្នកនិពន្ធ៖ ព្រះបទុត្ថេរសោម (ងួន សោម ឬភិក្ខុសោម) ភិក្ខុសោម
២. ជីវប្រវត្តិ ៖ ព្រះបទុត្ថេរសោម(១៨៥២-១៩៣២)
-    កើតនៅគ.ស. ១៨៥២ នៅឃុំកំព្រៅ ស្រុកស៊ីធរកណ្តាល ខេត្តព្រៃវែង ។
-    បិតានាម នួន មាតានាម យិន ជាកសិករ
-    បានចូលសិក្សានៅសាលាវត្តរហូតដល់ងាយុ១៥ ឆ្នាំ បានបួសជាសាមណេរនៅវត្ត ឥន្ទកាលារាម ហៅ វត្តកំព្រៅ ។
-    ព្រះជន្ម ២១ វស្សាបានបំពេញជាភិក្ខុ ដោយមាននាមបញ្ញត្តិថា ព្រះបទុមត្ថេរ ។
-    បានបន្តការសិក្សានៅភ្នំពេញជាច្រើនឆ្នាំ ។
-    ក្រោយពីត្រឡប់មកភូមិកំណើតវិញ ព្រះបទុមត្ថេរសោម មានតួនាទីចាចៅអធិការនៅវត្តកមប្រៅ ដោយមានងារជាព្រះសង្ឃវង្ស ។
-    សុគតនៅគ.ស.១៩៣២ ក្នុងជន្មាយុ៩០វស្សា ។
៣. ស្នាដៃ
-    រឿងទុំទាវ(សរសេរពី ព.ស.២៤៥៨, គ.ស.១៩១៥)
-    រឿង សព្វសិទ្ធិ(មិនមែនសព្វសិទ្ធិរបស់ម៉ឺនភក្តីអក្សរតន់ទេ)
-    រឿង ផ្ការាំទឹករាំ(១៩១១)

គ. កាលកំណត់តែង

- កាលកំណត់តែង ៖ តាក់តែងឡើង ព.ស.២៤៥៨ ត្រូវនឹង គ.ស.១៩១៥ មានចំនួន១០៥០វគ្គ ជាបទពាក្យ៧ ។ ស្ថិតនៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះករុណាព្រះបាទសម្តេច ស៊ី សុវត្ថិ(១៩០៤-១៩២៧) ។
ឥទ្ធិពល៖ ព្រះពុទ្ធសាសនា
- សង្គមបរិយាកាស ៖ ក្នុងសម័យលង្វែក...។
អ្នកនិពន្ធ៖ ភិក្ខុសោម

ឃ. សង្ខេបរឿង

​​​​​        ទុំ ជាកូនប្រុសរបស់ស្រ្តីមេម៉ាយម្នាក់នៅស្រុក បាភ្នំ ខេត្ត ព្រៃវែង បានបួសរៀនជាមួយមិត្តភក្តិម្នាក់ឈ្មោះ ពេជ្រ នៅក្នុងវត្តវិហារធំ។ ទាំងពីរនាក់មានចំណេះដឹងខាងមន្តអាគម ស្មូត្រ ផ្លុំប៉ី និងធ្វើតោកលក់ ។ ដោយឡែកទុំមានរូបរាងស្អាត និងមានសំឡេងពីរោះ ។ ថ្ងៃមួយនេនទាំងពីរបានសុំលោកគ្រូចៅអធិការយកតោកទៅលក់។ ទុំ និងពេជ្រលក់រហូតដល់ស្រុកត្បួងឃ្មុំ ។ ទុំ បានស្មូត្រយ៉ាងពិរោះធ្វើឱ្យអ្នកស្រុកត្បូងឃ្មុំផ្អើលឈូឆរមកស្តាប់ ។ នាងនោ ជាភិលៀងរបស់នាងទាវ ឃើញទុំស្អាត សំឡេងពីរោះក៏គួចចិត្តសេ្នហា តែដោយឋានៈតួចទាបនាងក៏ត្រឡប់ទៅផ្ទះប្រាប់នាងទាវ ។ ទាវ ដឹងដំណឹងនេះក៏អង្វរម្តាយឱ្យទៅនិមន្តនេនទុំមកស្មូត្រនៅផ្ទះរបស់ខ្លួន។ ទុំស្មូត្រយ៉ាងពីរោះទាវក៏ចាប់ចិត្តស្រឡាញ់ ក៏រៀបចំផាហ៊ុម ដន្លាប់ បារី ស្លា ម្លូឱ្យនាងនោយកទៅប្រគេនទុំ ហើយប្រាថ្នាផ្សងឱ្យបានជួបទុំ ។ ឯទុំវិញ ក៏ចាប់ចិត្តស្រឡាញ់នាងទាវដែរ ។ មកដល់វត្តវិញ ទុំ បានរិះរកឧបាយកលសុំលោកគ្រូសឹក លោកគ្រូពុំព្រមព្រោះការទស្សទាយឃើញថាជើងលេខមិនល្អពានលើស្លាប់ ។ ដោយគ្រូមិនឱ្យសឹកទុំក៏ទៅរកម្តាយឱ្យជួយអង្វរករលោកគ្រូតែពុំបានសម្រេច ។ ទុំដាច់ចិត្តលួចសឹកម្នាក់ឯង ហើយក៏ប្រញាប់ប្រញាល់បបួលពេជ្រថាជើងលេខមិនល្អពានលើស្លាប់ ។ ដោយគ្រូមិនឱ្យសឹកទុំក៏ទៅរកម្តាយឱ្យជួយអង្វរករលោកគ្រូតែពុំបានសម្រេច ។ ទុំដាច់ចិត្តលួចសឹកម្នាក់ឯង ហើយក៏ប្រញាប់ប្រញាល់បបួលពេជ្រវិលទៅត្បូងឃ្មុំវិញ ។ ជួនជាពេលនោះ ម្តាយទាវ មិននៅ ទុំក៏ឡើងលើផ្ទះហើយលួចរូមរ័ក្សជាមួយទាវនាពេលនោះទៅ ។
+ ប្រធានរឿង ៖ រឿងទុំទាវអ្នកនិពន្ធបានរំលឹកឡើងវិញពីប្រវត្តិស្នេហាមួយរបស់យុវជនខ្មែរ ក្រោមរបបសក្តិភូមិនាសម័យលង្វែក ។ នេះគឺជាចំណងស្នេហាដ៏សោកសៅរបស់តួអង្គពីររូប គឺទុំ និងទាវ ។តាមរយៈនេះអ្នកនិពន្ធក៏បានលាតត្រដាងឱ្យឃើញពីរបៀបគ្រប់គ្រងនិងច្បាប់ទម្លាប់ដ៏តឹងតែងនាសម័យនោះ។ ដូចនេះហើយទើបយើងឃើញថា ដំណើររឿងគឺវិលជុំវិញបញ្ហាសំខាន់មួយគឺ “ការតស៊ូដែលមានលក្ខណៈជាបុគ្គលិកដើម្បីទាមទារសិទ្ធិក្នុងការជ្រើសរើសគូស្រករ”។
+ មូលបញ្ហា៖ មូលបញ្ហារឿងទុំទាវគឺស្ថិតនៅលើទំនាក់ទំនងដែលកើតឡើងដោយសារការប្រកាន់យកនូវទស្សនៈពីរផ្ទុយគ្នា​ គឺទាមទារសិទ្ធិសេរីភាពក្នុងការជ្រើសរើសគូស្រករ ឬស្នេហាចិត្ត និងចិត្ត ហើយទស្សនៈដែលប្រកាន់ទស្សនៈនីមួយៗ ដណ្តើមយកឈ្នះរៀងៗខ្លួន ។

ទស្សនៈចំពោះការស្លាប់របស់ទុំ មានដូចជា៖

-    ទុំស្លាប់បណ្តាលមកពីមិនស្តាប់បណ្តាំគ្រូ
-    ទុំស្លាប់បណ្តាលមកពីមិនបង្ហាញរាជសារ
-    ទុំស្លាប់បណ្តាលមកពីម្តាយទាវជាអ្នកបើកដៃឱ្យគេសម្លាប់
-    ទុំស្លាប់បណ្តាលមកពីអរជូន និងម៉ឺនងួនជាអ្នកសម្លាប់
-     ទុំស្លាប់បណ្តាលមកពីនាងទាវមិនជួយដាស់តឿនទុំ
-     ទុំស្លាប់បណ្តាលមកពីស្តេចរាមាបណ្តាលឱ្យទុំយករាជសារទៅខ្លួនឯង
-     ទុំស្លាប់ព្រោះស្នេហា
-     ទុំស្លាប់បណ្តាលមកពីរបបសក្តិភូមិសម័យលង្វែកតែម្តង ។

        ក្រោយមកអរជូន ជាចៅហ្វាយខេត្តត្បូងឃ្មុំបានចូលដណ្តឹងនាងទាវ ឱ្យម៉ឺនងួនជាកូនប្រុសរបស់ខ្លួន ។ ទន្ទឹមនឹងនោះទុំ និងពេជ្រត្រូវសេ្តចរាមាដែលសោយរាជ្យនៅក្នុង ក្រុងលង្វែកនាំយកទៅក្នុងវាំងព្រោះទុំចេះស្មូត្រយ៉ាងពីរោះ ។ ដោយព្រះបាទរាមា ចង់បានស្រីស្អាតធ្វើជាស្នំឯក ក៏ជ្រើសរើសរកស្រីស្អាតប៉ះចំនាងទាវដែលជាសង្សារទុំធ្វើឱ្យម្តាយទាវសប្បាយចិត្តជាខ្លាំង ។ លុះបានជួបមុខគ្នាក្នុងវាំងចំពោះមុខសេ្តច ទុំច្រៀងរៀបរាប់សព្វគ្រប់ធ្វើឱ្យសេ្តចរៀបការឲ្យទុំនឹងទាវជាប្តីប្រពន្ធក្នុងពេលនោះទៅ ។ត្រូវសេ្តចរាមាដែលសោយរាជ្យនៅក្នុងក្រុងលង្វែកនាំយកទៅក្នុងវាំងព្រោះទុំចេះស្មូត្រយ៉ាងពីរោះ ។ ដោយព្រះបាទរាមា ចង់បានស្រីស្អាតធ្វើជាស្នំឯក ក៏ជ្រើសរើសរកស្រីស្អាតប៉ះចំនាងទាវដែលជាសង្សារទុំធ្វើឱ្យម្តាយទាវសប្បាយចិត្តជាខ្លាំង ។ លុះបានជួបមុខគ្នាក្នុងវាំងចំពោះមុខសេ្តច ទុំច្រៀងរៀបរាប់សព្វគ្រប់ធ្វើឱ្យសេ្តចរៀបការឲ្យទុំនឹងទាវជាប្តីប្រពន្ធក្នុងពេលនោះទៅ ។

        ការណ៍នេះធ្វើឲ្យម្តាយទាវតូចចិត្តយ៉ាងខ្លាំង ក៏ប្រញាប់ប្រញាល់មកស្រុកកំណើតវិញ ហើយរិះរកឧបាយកលក្លែងសំបុត្រប្រាប់ទៅនាងទាវថាខ្លួនមានជំងឺជាទម្ងន់ ។ បានដំណឹងភ្លាម ទាវក៏មកមើលម្តាយដល់ផ្ទះ ត្រូវម្តាយចាប់បង្ខំឲ្យរៀបការជាមួយម៉ឺនងួន ។ ទាវ អស់សង្ឃឹមក៏សរសេរសំបុត្រឱ្យទុំបានដឹង ។ ពេលនោះសេ្តចក៏ប្រទានរាជសារដល់ទុំ និងពេជ្រដើម្បីឃាត់អរជូន។ មកដល់ផ្ទះទាវ ទុំ វង្វេងស្មារតីអស់សង្ឃឹមផឹកស្រាស្រវឹង ប្រកៀកប្រឱបនាងទាវចំពោះមុខភ្ញៀវ ធ្វើឱ្យម្តាយទាវខឹងក៏ពន្យូសអរជូនឲ្យចាប់យកទុំទៅសម្លាប់នៅក្រោមដើមពោធិជើងខាល ។ ដឹងថាប្តីនាងត្រូវគេសម្លាប់ ទាវនិងនោតាមរកទុំ។ អ្នកទាំងពីរក៏សម្លាប់ខ្លួនតាមទុំទៅ។ ពេជ្រនាំដំណឹងអកុសលនេះទៅទូលសេ្តច ស្តេចក៏មកកាត់ក្តី ដោយចាប់អរជូន ម៉ឺនងួន និងម្តាយទាវកប់ទាំងរស់ត្រឹមក ហើយយករនាស់រាស់ពីលើក្បាល រីឯអ្នកស្រុកត្បូងឃ្មុំបញ្ចូលជាអ្នកងារទាំងអស់។