មេរៀនទី៣៖ (សង្ខេបមេរៀន) វេយ្យាករណ៍ ៖ ការបន្លឺសំឡេង

        ការបន្លឺសំឡេង សម្រាប់បង្កើតសូរសំឡេង ត្រូវតែពឹងផ្អែកលើការរៀបចំប្រដាប់សំឡេង លើចលនាខ្យល់ និងលើភាពឮ ។ ដូចនេះ សូរសំឡេងត្រូវប្រកបដោយលក្ខណៈបីយ៉ាងគឺ ៖
លក្ខណៈបន្លឺ លក្ខណៈខ្យល់ និងលក្ខណៈឮ ។

១. លក្ខណៈបន្លឺ

លក្ខណៈបន្លឺ សំដៅយកប្រៀបរៀបចំ និងចលនានៃប្រដាប់សំឡេង ។ ប្រដាប់សំឡេងចែកជាប្រដាប់បន្លឺ និងទីបន្លឺ ។

ក. ប្រដាប់បន្លឺ

ប្រដាប់បន្លឺ សំដៅយកប្រដាប់សំឡេងមានចលនាអាចកម្រើក និងផ្លាស់ប្តូរទីកន្លែងបាន ។ វានៅខាងក្រោមនៃប្រហោងមាត់ ។ ប្រដាប់បន្លឺមាន ៖
-    បបូរមាត់ក្រោម
-    ធ្មេញក្រោម
-    អណ្តាត(ចុង ខ្នង គល់អណ្តាត)
-    ខ្សែសំឡេង

ខ. ទីបន្លឺ

ទីបន្លឺ សំដៅយកប្រដាប់សំឡេងគ្មានចលនា ពុំអាចកម្រើក និងផ្លាស់ប្តូរកន្លែងបាន ។ វានៅផ្នែកខាងនៃប្រហោងមាត់ ។ ទីបន្លឺមាន ៖
-    បបូរមាត់លើ
-     ធ្មេញលើ
-     គន្លាក់ក្រអូម
-     សន្ទះដើមមាត់
-     សន្ទះខ្សែសំឡេង ។

តាមលក្ខណៈបន្លឺសូរសំឡេងចែកជា ៖
-    សូរបបូរមាត់ កើតត្រង់បបូរមាត់
-    សូរធ្មេញ កើតត្រង់ធ្មេញ
-    សូរគន្លាក់ក្រអូម កើតត្រង់គន្លាស់ក្រអូម
-    សូរក្រអូមមុខ កើតត្រង់ក្រអូមមុខ
-    សូរក្រអូមក្រោយ កើតត្រង់ក្រអូមកណ្តាល
-    សូរក្រអូមក្រោយ កើតត្រង់សន្ទះដើមមាត់
-    សូរខ្សែសំឡេង កើតត្រង់សន្ទះដើមខ្សែសំឡេង ។

២. លក្ខណៈខ្យល់

        ដំណើរខ្យល់ចេញពីសួត ឬបឺតចូលតាមមាត់ ឬបឺតចូលតាមច្រមុះតែងតែឆ្លងកាត់តាមបំពង់ខ្យល់ និងសន្ទះខ្សែសំឡេង ។ ក្នុងចលនាចេញចូលខ្យល់នេះប៉ះនឹងទីបន្លឺផង និងប្រដាប់បន្លឺផង ។

តាមលក្ខណៈ សូរសំឡេងចែកជា ៖
-    សូរមានខ្យល់ និងគ្មានខ្យល់
-    សូរខ្យល់ស្ទះ
-    សូរខ្យល់ច្រមុះ
-    សូរខ្យល់បង្ហូរត្រដុស
-    សូរខ្យល់វែង និងខ្យល់ខ្លី ។

៣. លក្ខណៈឮ

      ភាពឮនៃសូរសំឡេងមានពីរយ៉ាង គឺឮតាមត្រចៀក និងឮតាមភាពញាប់ញ័រនៃខ្សែសំឡេង ។
ភាពឮក្នុងទីនេះសំដៅយកឮបែបខាងក្រោយ ។
ដូចនេះ សូរសំឡេងណាដែលបន្លឺឡើងធ្វើខ្សែសំឡេងឱ្យញាប់ញ័រហៅថា “សូរឮ” ។ រីឯ
សូរសំឡេងណាដែលបន្លឺឡើងពុំធ្វើខ្សែសំឡេងឱ្យញាប់ញ័រ ទេហៅថា “សូរថ្លង់” ។

៤. កំណត់សម្គាល់ មូលភេទ អ-អ៊

តា(ា)         សី(ី)          ចេរ(េ)
ទា(ា)         ស៊ី(ី)          ជេរ(េ)

យើងសង្កេតឃើញថា ៖
-    ក្នុងពាក្យ តា សី ចេរ សញ្ញា “ា ី េ” សម្គាល់សូរ“អា អី អេ”
-    ក្នុងពាក្យ ទា ស៊ី ជេរ សញ្ញា “ា ី េ” សម្គាល់សូរ“អ៊ា អ៊ី អ៊េ” ទៅវិញ

បានសេចក្តីថា ៖
-    គេដឹងថាសញ្ញា“ា...” សម្គាល់“អា...” ដោយសារតែសញ្ញា“ត...” ។
-    គេដឹងថាសញ្ញា“ា...” សម្គាល់ “អ៊ា...” ដោយសារតែសញ្ញា“ទ...” ។

ដូចនេះ ៖
-    សូរស្រៈចែកជាពីរពួក គឺពួក អ និងពួក អ៊
-    សញ្ញាព្យញ្ជនៈចែកជាពីរពួកដែរ គឺ អ និងពួក អ៊ ។
-    ព្យាង្គ ក៏ចែកពីរដែរ គឺ ព្យាង្គពួក អ និងពួក អ៊ ។
        ប្រភេទ អ-អ៊ ចែកស្រៈ ព្យញ្ជនៈ ព្យាង្គ ជាសូរក្តី សញ្ញាក្តី ពីរៗ ពួកគឺ ពួកអ និងពួក អ៊ ។ ទំនាក់ទំនងរវាងស្រៈ ព្យញ្ជនៈ ព្យាង្គត្រូវគោរពពួក អ និងពួក អ៊ នេះ ។ ប្រភេទ អ-អ៊ ជាមូលភេទពិសេសសម្រាប់ទ្រទ្រង់លក្ខណៈជាតិ ។