(ជ២) មេរៀនទី៤៖ (សង្ខេបមេរៀន) ព្រះចន្ទរបស់ផែនដី

១. ផ្ទៃលើរបស់ព្រះចន្ទ

        ព្រះចន្ទជាភពរណបរបស់ផែនដីវាមានសមាសធាតុផ្សំទូទៅខុសពីភពផែនដី ដោយសារដង់ស៊ីតេរបស់វាទាបជាងផែនដីសមាសធាតុផ្សំរបស់វាស្រដៀងនឹងម៉ង់តូរបស់ផែនដី។ គេដឹងពីអាយុរបស់ព្រះចន្ទបានដោយសារគំរូសិលាព្រះចន្ទ ដែលមានអាយុ ៤៦០០លានឆ្នាំ។ ​​​ដែលសិលាទាំងនោះមិនមានការប្រែប្រួលតាំងពីកកើតមកដែលធ្វើឲ្យយើងដឹងថាប្រ ព័ន្ឋ ព្រះអាទិត្យមានអាយុប្រហែល​ ៤៦០០លានឆ្នាំមកហើយដែរ។ ហើយលក្ខណៈពិសេសរបស់ព្រះចន្ទមាន ម៉ារីយ៉ាមាត់ភ្នំភ្លើង និងដីខ្ពស់។

   +  នៅក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ​ភពទាំងអស់​មាន​ចលនា​វិលជុំវិញ​ព្រះអាទិត្យនៅ​ក្នុងទិសដៅបញ្ច្រាស​នឹង​ទ្រនិច។​​​​ យើង​ក៏​​ដឹង​ផងដែរថា ​ភពនីមួយៗគឺ​មាន​ចម្ងាយពីព្រះអាទិត្យទម្រង់គន្លងនិង​រយៈពេល១ជុំ ព្រះអាទិត្យ​ជាក់លាក់។
   +  តារារណប (Satellite) គឺជាអង្គទាំងឡាយដែលធ្វើដំណើរគោចរ​​​​ ឬវិលជុំវិញអង្គដែលធំជាងគេ។
   +  តារារណបមាន ២ប្រភេទ៖
        -  តារារណបធម្មជាតិ (ព្រះចន្ទវិលជុំវិញផែនដី)
        -  តារារណបសិប្បនិម្មិត (ស្ថានីយអវកាសអន្តរជាតិ គោចរជុំវិញផែនដី) ។
   +  ភពទាំងអស់ក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យ លើកលែងតែភពពុធ និងភពសុក្រ សុទ្ធតែមានតារារណបធម្មជាតិ។
   +  តារារណបធម្មជាតិដែលវិលជុំវិញអង្គ ឬភពទាំងនោះ គេហៅថា ភពរណប ។
   +  ភពរណបទាំងនោះមានដូចជា ព្រះចន្ទ ផ្កាយគ្រោះ ផ្កាយដុះកន្ទុយ អាចម៍ផ្កាយ ជាដើម។
   +  ព្រះចន្ទ គឺសំដៅទៅលើតារារណបធម្មជាតិដែលធ្វើដំណើរវិលជុំវិញភព។
   +  បច្ចុប្បន្ន គេបានរកឃើញថានៅក្នុងប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យរបស់យើងមានព្រះចន្ទប្រមាណជា ១៥០ ។
   +  ចំពោះភពផែនដី មានព្រះចន្ទតែមួយគត់។
   +  រង្វិលជុំ និងរង្វិលខ្ញាល់របស់ព្រះចន្ទ មានរយៈពេលជិតស្មើគ្នា គឺមានរយៈពេល ២៧ថ្ងៃ និង៨ម៉ោង។
   +  ហេតុដូច្នេះហើយទើប យើងអាចមើលឃើញព្រះចន្ទតែម្ខាងប៉ុណ្ណោះពីភពផែនដី ដោយម្ខាងទៀត ត្រូវបែកចេញពីភពផែនដីជាប់ជាប្រចាំ។
   +  ព្រះចន្ទ ជាទីកន្លែងមួយដែលមនុស្សយើងធ្លាប់បានធ្វើដំណើរទៅដល់ និងចុះចតគឺក្នុងអំឡុង បេសកម្ម Apollo-11 នៅចន្លោះឆ្នាំ១៩៦៩ ដល់ឆ្នាំ ១៩៧២។
   +  ការជីកយកដីគំរូ​និងសិលាពីព្រះចន្ទធ្វើឱ្យយើងបានដឹងថា ប្រព័ន្ធព្រះអាទិត្យមានអាយុកាលប្រមាណជា ៤​​៦០០លានឆ្នាំហើយអង្គដែលគ្មានបរិយាកាសអាចរក្សាបានកំណត់ត្រានៃរាល់ការបុកទង្គិចជាមួយអង្គផ្សេងៗទៀត។
   +  នៅពេលដែលយើងមើលទៅលើព្រះចន្ទដោយភ្នែកទទេព្រះចន្ទហាក់បីដូចជាដុំមូល១ដែលមានផ្ទៃរាបស្មើ។ ដោយនៅចំកណ្តាលមានស្រមោលខៅ្មដែលមានរូបរាងជាសត្វទន្សាយ​​ ឬរូបផ្សេងៗទៀតទៅតាមការបកស្រាយ។
   +  តាមការពិត ព្រះចន្ទពុំមានរាងមូលយ៉ាងល្អឥតខ្ចោះនោះឡើយ។
   +  លក្ខណៈពិសេសនៅលើផ្ទៃព្រះចន្ទ រួមមាន៖
        A. ម៉ារីយ៉ា (Maria)
        B. មាត់ភ្នំភ្លើង (Craters)
        C. ដីខ្ពស់ (Highland)
   +  ក្រោយសម័យកាលលោក កាលីឡេអូ (Galileo) ដែលបានសង្កេតមើលព្រះចន្ទ ដោយប្រើតេឡេទស្សន៍ គេដឹងថាស្រមោលខៅ្មដែលមានរាងជាដូចជាសត្វទន្សាយ គឺជាតំបន់ទំនាប ឬបណ្តុំនៃរណៅ្តអាចម៍ផ្កាយ។
   +  តំបន់នេះ អ្នកតារាសាស្ត្រ​​​​​ឱ្យឈ្មោះថា ម៉ារីយ៉ា (Maria) ជាភាសាឡាតាំងហៅថាសមុទ្រ។
   +  រណៅ្តធំៗនៅលើផ្ទៃព្រះចន្ទ ហៅថា មាត់ភ្នំភ្លើង។ រណៅ្តខ្លះមានទំហំរាប់រយគីឡូម៉ែត្រ។
មាត់ភ្នំភ្លើងនេះពុំមែនកើតឡើងពីបន្ទុះភ្នំភ្លើងទេ។​​​​​ តាមការពិតវាកើតឡើងពីការបុកទង្គិចនៃអាចម៍ផ្កាយដែលធ្លាក់ពីលើលំហ។
   +  តាមរយៈការសង្កេតដោយតេឡេទស្សន៍អាចឱ្យគេមើលឃើញផងដែរថារណៅ្តអាចម៍ផ្កាយនៅលើដីព្រះចន្ទគឺមានច្រើនរហូតដល់រាប់រយពាន់ឯណោះ។
   +  រណៅ្តអាចម៍ផ្កាយទាំងនេះខ្លះមានអាយុកាលរហូតដល់រាប់ពាន់លានឆ្នាំប៉ុន្តែដោយសារនៅលើ ព្រះចន្ទគ្មានបរិយាកាស គ្មានខ្យល់ គ្មានទឹក ដែលធ្វើឱ្យស្លាកស្នាមទាំងនេះត្រូវផ្លាស់ប្តូរ ឬរលុបបាន តិចតួច។
   +  លោក កាលីឡេអូបានធ្វើអំណះអំណាងត្រឹមត្រូវអំពីផ្ទៃភ្លឺនៅលើព្រះចន្ទថាជា ដីខ្ពស់ ឬជាភ្នំ។
   +  ភ្នំខ្ពស់ៗជាច្រើន និងគែមមាត់ភ្នំភ្លើងបានចោលស្រមោលងងឹតទៅលើផ្ទៃព្រះចន្ទ។

        ព្រះចន្ទកើតឡើងដោយសារមាន​អង្គដែលមានទំហំប៉ុនភពអង្គារ៍​មួយមកបុកទង្គិចជាមួយភពផែនដី​ នៅខណៈផែនដីកំពុងកកើត។ ការ​បុកនេះមានកម្លាំងមហិមាធ្វើឲ្យ​ផ្នែកនៃម៉ង់តូរបស់ផែនដីខ្ទាតចេញ ​ ទៅ ក្នុងគន្លងជុំវិញវាបង្កើតបានជា​ព្រះចន្ទ។
   +  ព្រះចន្ទ គ្មានបរិយាកាសទេ។ គ្មានបរិយាកាសមានន័យថា៖
        -  គ្មានអុកស៊ីសែន សម្រាប់ដកដង្ហើម
        -  គ្មានម៉ូលេគុលខ្យល់សម្រាប់ចម្លងសំឡេង។ ពោលគឺ បើទោះបីជាយើងឈរនៅក្បែរគ្នា ខំប្រឹង ស្រែកខ្លាំងយ៉ាងណាក៏មិនអាចស្តាប់គ្នាឮបានដែរ។
   +  កាលដែលគ្មានបរិយាកាស និងគ្មានម៉ូលេគុលខ្យល់ ដើម្បីបំភាយពន្លឺពីព្រះអាទិត្យ ធ្វើឱ្យផ្ទៃមេឃនៅលើព្រះចន្ទ មិនមានពណ៍ខៀវដូចផែនដីនោះទេ។​ ផ្ទុយមកវិញគឺមាន ពណ៍ ខៅ្មជាប់ជានិច្ចទោះបីជានៅពេល ថ្ងៃក៏ដោយ។
   +  សីតុណ្ហភាពរវាងពេលថ្ងៃ និងពេលយប់ខុសគ្នាខ្លាំង
        -  ពេលថ្ងៃ ១៣៤^oC
        -  ពេលយប់ចុះដល់ -១៧០^oC ។

➤ ស្ថិតិអំពីព្រះចន្ទ
   +  អង្កត់ផ្ចិត ៣ ៤៧៦ km
   +  ដង់ស៊ីតេ ៣,៣៤ g/cm³
   +  ម៉ាសតិចជាងផែនដីរហូត ៨០ដង
   +  ចម្ងាយពីផែនដី ៣៨៤ ៤០០ km
   +  កម្លាំងទំនាញផ្ទៃលើ ១៧% នៃទំនាញផែនដី ពោលគឺខ្សោយជាងកម្លាំងទំនាញផែនដីជាង ៦ដង។
   +  មានន័យថាអ្នកដែលមានទម្ងន់ ៦០kgនៅលើផែនដី ពេលទៅឈរលើដីព្រះចន្ទនឹងមានទម្ងន់ត្រឹមតែ​ ១០kg ប៉ុណ្ណោះ។

៣. ជំនោរសមុទ្រ

          ជំនោរសមុទ្រកើតឡើងនៅពេល​ព្រះចន្ទ​ព្រះអាទិត្យ​និងផែនដីស្ថិត​នៅលើបន្ទាត់តែមួយជាមួយគ្នាដែលផែនដី ​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​ ទទួលរងកម្លាំងទំនាញ ​ពីព្រះចន្ទ និងព្រះអាទិត្យ។
   +  ជំនោរសមុទ្រ គឺជាបាតុភូតធម្មជាតិដែលធ្វើឱ្យទឹកសមុទ្រកើនឡើង និងស្រកចុះ។
   +  ជំនោរសមុទ្រ កើតឡើងដោយសារផែនដីទទួលរងឥទ្ធិពលទំនាញពីព្រះចន្ទ និងព្រះអាទិត្យ។ប៉ុន្តែទំនាញព្រះចន្ទ មានឥទ្ធិពលខ្លាំងជាងដោយសារព្រះចន្ទស្ថិតនៅជិតផែនដីជាងព្រះអាទិត្យ។ ព្រះចន្ទមានឥទ្ធិពលខ្លាំងជាងដោយសារព្រះចន្ទស្ថិតនៅជិតផែនដីជាងព្រះអាទិត្យ។
   +  ទឹកសមុទ្រដែលទទួលរងកម្លាំងទំនាញព្រះចន្ទប៉ោងឡើងនៅផ្នែកឈមនិងព្រះចន្ទហើយវាក៏ បណ្តាលឱ្យមានភាពប៉ោងដូចគ្នានៅផ្នែកម្ខាងទៀតដែរ (តាមច្បាប់ទំនាញរបស់ញូតុន) ។
   +  នៅពេលដែលតំបន់ណាមួយ ធ្វើចលនាមកដល់ចំណុចប៉ោងនេះនាំឱ្យទឹកសមុទ្រចាប់ផ្តើមឡើងហៅថា ជំនោរ។
   +  ហើយពេលដែលតំបន់នោះធ្វើចលនាផ្លាស់ចេញពីប៉ោង ទឹកសមុទ្រចាប់ផ្តើមស្រកហៅថា លំនាច។
   +  ជំនោរ និងលំនាច កើតឡើង ២ដងក្នុង១ថ្ងៃ ក្នុងរយៈពេលប្រមាណជារៀងរាល់ ៦ម្តង។
   +  ជំនោរសមុទ្រ ត្រូវបានចែកចេញជា ២ប្រភេទ អាស្រ័យនិងទីតាំងព្រះអាទិត្យ និងផែនដី គឺ៖
        -  ជំនោរប្រទាញឈម (Spring tides)
        -  ជំនោរប្រទាញកែង (Neap tides) ។