(ជ៤) មេរៀនទី៧៖ (សង្ខេបមេរៀន) ការបំពុលឬកង្វក់

        ការបំពុលខ្យល់មួយចំនួនគឺកើតឡើងពី៖
           ✦ ប្រភពធម្មជាតិ (បន្ទុះភ្នំភ្លើង ភ្លើងឆេះព្រៃ...)
           ✦ សកម្មភាពមនុស្ស (របរកសិកម្ម ចំហេះឥន្ធនៈផូស៊ីល រោងចក្រ យានយន្ដ...) ។
           ✦ ស្រទាប់ឬមណ្ឌលបរិយាកាស ជាស្រទាប់ឧស្ម័នច្រើនជាន់នៅជុំវិញផែនដី។
           ✦ បរិយាកាស គឺកើតឡើងពីល្បាយអាតូមនិងម៉ូលេគុលឧស្ម័នជាច្រើនប្រភេទខុសៗគ្នា។
           ✦ ស្មូកផូតូគីមី៖ជាលទ្ធផលនៃប្រតិកម្មគីមីដ៏សាំញ៉ាំរវាងសារធាតុបំពុលចេញមកពីប្រភពផ្សេងៗក្រោមអំពើនៃពន្លឺព្រះអាទិត្យ។ប្រភពដំបូងនៃស្មូកផូតូគីមីផ្សែងយានយន្ដនិងផ្សែងចេញពីរោងចក្រនានាដែលផ្សំពីអាសូតអុកស៊ីត អ៊ីដ្រូកាបួ និងសមាសធាតុសរីរាង្គមួយចំនួនទៀត។ ស្មូកផូតូគីមីជាអ័ព្ទពណ៌សជាទូទៅកើតមាននៅពេល អាកាសធាតុក្ដៅ មានពន្លឺថ្ងៃ និងស្ងប់ខ្យល់។

១. ការបំពុលខ្យល់

        អាកាសឬខ្យល់មាននៅគ្រប់ទីកន្លែង ប៉ុន្តែមានគុណភាពផ្សេងៗគ្នា តំបន់ណាមួយដែលមានរោងចក្រ ឧស្សាហកម្ម ច្រើននៅក្នុងខ្យល់ក៏មានផ្ទុកធូលីនិងធាតុគីមីពុលច្រើនដែរ។ រោងចក្រឧស្សាហកម្មអាចបំពុលខ្យល់ដោយសារស្ពាន់ធ័រ ឌីអុកស៊ីត លំអផ្សែង និង  ឧស្ម័នផ្សេងៗទៀត។

    + សារធាតុបំពុលអាកាសនេះកើតចេញពី៖
       ◆ សកម្មភាពមនុស្ស (ចំហេះផូស៊ីលឥន្ធនៈ យានយន្ដ រោងចក្រ ឧស្សាហកម្ម រោងចក្រអគ្គិសនី...)
       ◆ សកម្មភាពធម្មជាតិ (ភ្លើងឆេះព្រៃ បន្ទុះភ្នំភ្លើង និងការបំបែកធាតុនៃសារធាតុសរីរាង្គនានា)

ក. ភ្លៀងអាស៊ីត
        កំណអាកាសអាស៊ីត គឺជាបរិមាណទឹកសរុបដែលជាផលិតផលនៃកំណញើសធ្លាក់ពីបរិយាកាសមក ដីក្នុងភាពរូបរឹង ឬរាង (ភ្លៀង ព្រិល ភ្លៀងលាយព្រិល ទឹកកក...) ដែលមានកម្រិតpH​ (កម្រិតអាស៊ីត) តិចជាង 5.6 នៅក្នុង ផលិតផលទឹកនោះ។

        ភ្លៀងអាស៊ីតគឺជាភ្លៀងដែលមានអត្រាpH តិចជាង 5.6 បណ្ដាលមកពីការរលាយនៃសារធាតុបំពុលបរិយាកាសមួយចំនួន នៅក្នុងចំហាយទឹកនឹងក្នុងខ្យល់ដូចជា ស្ពាន់ធ័រឌីអុកស៊ីត (SO₂) និង អាសូតឌីអុកស៊ីត (NO₂) ជាដើម។

        ភ្លៀងអាស៊ីត បណ្ដាលឱ្យមានឥទ្ធិពលអាក្រក់ដល់ បរិស្ថាន គឺធ្វើឱ្យមានអាស៊ីតកម្មដី ទឹកបឹង ទន្លេ ងាប់ព្រៃឈើ ខូចខាតប្រាសាទបុរាណ និងសំណង់នានា និងប៉ះពាល់សុខភាពមនុស្ស សត្វ និងពពួកមច្ឆជាតិ។

ខ. ស្មូកផូតូគីមី

        ជាការបំពុលខ្យល់ដែលជា លទ្ធផលនៃប្រតិកម្មគីមីរវាងសារធាតុបំពុលចេញពីប្រភពផ្សេងៗ ក្រោមអំពើនៃពន្លឺព្រះអាទិត្យ។ ប្រភពដំបូងនៃស្មូកផូតូគីមី ផ្សែងយានយន្ដ និងផ្សែងចេញពីរោងចក្រនានាដែលផ្សំ អាសូតអុកស៊ីត អ៊ីដ្រូកាបួ និងសមាសធាតុសរីរាង្គមួយចំនួនទៀត។ ស្មូកផូតូគីមីជាអ័ព្ទពណ៌សកើតមាននៅពេល អាកាសធាតុក្ដៅ មានពន្លឺថ្ងៃនិងស្ងប់ខ្យល់។

២. ការបំពុលទឹក

ក. ប្រភពនៃការបំពុលទឹក
    + ទឹកទទួលរងការបំពុលចេញមកពីសកម្មភាព៖
       ◆ ឧស្សាហកម្ម
       ◆ សំណល់គីមី
       ◆ ទឹកលូសំអុយ
       ◆ សំណល់កសិកម្ម
       ◆ មានកន្លែងជាច្រើន...។

    + ប្រភពនៃការបំពុលទឹក ចែកចេញជាពីរ៖
       ◆ ប្រភពបំពុលចំណុច៖ ប្រមូលផ្ដុំតែមួយច្បាស់លាស់ ដូចជា ផ្សែងរោងចក្រ កន្លែងបង្ហូរ សំណល់រាវចូលទៅទន្លេ ស្ទឹង បឹង...។
       ◆ ប្រភពបំពុលរាយប៉ាយ៖ សំណល់ចេញមកពីចំណុចប្រមូលផ្ដុំច្រើនកន្លែង ដូចជា ផ្ទះ តាម ផ្លូវ ...។

ខ. ការកែលំអគុណភាពទឹកតាមរយៈការអប់រំទៅដល់មនុស្សជាតិទូទាំងពិភពលោក ក៏ដូចជាប្រទេសកម្ពុជាយើង ផងដែរ។

៣. ការបំពុលដី

        ដីជាធនធានធម្មជាតិមួយដ៏មានតម្លៃ ព្រោះអ្វីៗទាំងអស់រស់នៅផែនដី។ សកម្មភាពមនុស្សជាមូលហេតុចម្បង ក្នុងការបង្កឱ្យបាត់សារធាតុចិញ្ចឹមរបស់ដី៖
           ✦ សំណឹកដី
           ✦ ការបាត់បង់សារធាតុខនិជ
           ✦ កំណថ្មបាយក្រៀម
           ✦ កង្វក់ដី
           ✦ ដីសម្បូរជាតិអំបិល និងសារធាតុគីមីច្រើនហួស។

ក. សំណឹកដី
        ទឹក ទឹកកក ខ្យល់ និងភ្នាក់ងារអាកាសធាតុផ្សេងៗ ទៀតជំរុញឱ្យមានសំណឹកឬការបាត់បង់ ដីពីប្រភពដើម

ខ. ការបាត់បង់សារធាតុខនិជ
        សារធាតុខនិជសំខាន់ៗធ្វើចលនាពីដីទៅសារពាង្គកាយមានជីវិតនិងត្រឡប់ទៅដីវិញ។ បញ្ហានោះនៅត្រង់ការ ជីកយករ៉ែ និងធ្វើដីក្រហូងបាត់គុណភាព។

គ. កំណថ្មបាយក្រៀមនៃដីតំបន់ត្រូពិច
      ✦ ដីក្លាយជារឹងដូចសិលា
      ✦ ដីវាលក្រហមគ្មានជីជាតិ

ឃ. អំបិលកម្ម
        ទឹកស្រោចស្រពតែងមានអំបិល ក្នុងលក្ខខណ្ឌអាកាសធាតុស្ងួត ទឹកភាគច្រើនហួតឡើងជា ចំហាយទឹកបន្សល់ ទុកនូវកំហាប់អំបិលខ្ពស់ ដូចជាអំបិលសូដ្យូមក្លរួនៅក្នុងដីស្រទាប់លើ។

ង. ការថែរក្សាជីជាតិដីនិងគម្របរុក្ខជាតិ
      ✦ កាត់បន្ថយសំណឹកដី
      ✦ ទប់ស្កាត់ការបាត់បង់សារធាតុចិញ្ចឹម
      ✦ ផ្ដល់សារធាតុចិញ្ចឹមដែលបានបាត់ ដូចជា បន្លាស់ដំណាំ ចម្ការល្បាក់ និងដំណាំតាមជម្រាល កសិរុក្ខជាតិ និងជី។