(ជ១) មេរៀនទី១៖ (សង្ខេបមេរៀន) ធនធានរ៉ែ

និយមន័យ

     ◾ រ៉ែ៖ គឺជាអង្គធាតុអសរីរាង្គដែលកើតឡើងដោយធម្មជាតិក្នុងសំបកផែនដី។
     ◾ កំណប់រ៉ែ៖  គឺជាបណ្តុំរូបធាតុរឹងដែលកើតឡើងដោយធម្មជាតិនៅក្នុងនិងលើសម្បកផែនដីមានទ្រង់ទ្រាយនិបរិមាណ
ដែលអាចធ្វើអាជីវកម្មបាន។ រ៉ែ ត្រូវបានគេប្រើប្រាស់សម្រាប់ផលិតជាសម្ភារៈនានាដូចជា រថយន្ត យានយន្ត កុំព្យូទ័រ មនុស្សយន្ត សម្ភារៈបច្ចេកវិទ្យា យានអវកាស យន្តហោះ អាវុធសង្គ្រាម គមនាគមន៍ ជីកសិកម្មជាដើម។

១. អត្តសញ្ញាណរ៉ែ

      ដើម្បីកំណត់អត្តសញ្ញាណរ៉ែ៖
       ពណ៌៖ ពណ៌នៃរ៉ែអាចសម្គាល់លក្ខណៈនៃរ៉ែប៉ុន្តែ ពណ៌ វាអាចបង្ហាញអំពីអត្តសញ្ញាណរ៉ែបានតិចតួចតែប៉ុណ្ណោះ ព្រោះប្រភេទរ៉ែខ្លះខុសគ្នា ទោះបីវាមានពណ៌ ដូចគ្នាក៏ដោយ។ ឧទាហហរណ៍៖ រ៉ែម៉ាឡាស៊ីត (ពណ៌បៃតង) អាស៊ូរីត ( ពណ៌ខៀវ) ។
       ស្នាមពណ៌ គឺជាពណ៌ នៃម្សៅរបស់វា ហើយស្នាម ពណ៌ និង ពណ៌របស់វាតែងតែខុសគ្នា។ ឧទាហរណ៍ ពីរីត មានពណ៌ប៉ុន្តែម្សៅមានស្នាមពណ៌បៃតងក្រម៉ៅ។
     ◾ ផ្លេកលោហ៖ គឺជាការពិ ពណ៍ នាពន្លឺចាំងផ្លាតពីផ្ទៃរបស់រ៉ែដោយហេតុថា រ៉ែដែលមានផ្ទុកផ្លេកលោហៈតែងតែមានភាពភ្លឺចែងចាំង។
     ◾ ភាពរឹង៖ គឺសំដៅទៅលើការធននឹងស្នាមឆ្កូត។
     ◾ ប្រព័ន្ធគ្រាប់ក្រាម៖ ទម្រង់ក្រាមនៃរ៉ែនីមួយៗគឺការកើនឡើងពីអាតូមមួយទៅអាតូមមួយទៀតដើម្បីបង្កើតទម្រង់ក្រាម​​នៃរ៉ែ។ ការចាត់ថ្នាក់ទម្រង់ក្រាមនៃរ៉ែដោយផ្អែកលើចំនួនជ្រុង និងមុំនៃក្រាមដែលគេហៅថា ប្រព័ន្ធគ្រាប់ក្រាម។
     ◾ ស្នាមប្រេះ និងបំណែកៈរ៉ែមួយប្រភេទដែលងាយពុះជ្រែក ហើយមានមុខរាបស្មើ វាមានលក្ខណៈសម្គាល់មួយដែលគេហៅថា ស្នាមប្រេះ។ ស្នាមប្រេះនៃរ៉ែអាស្រ័យលើការតម្រៀបនៃអាតូមនៅក្នុងគ្រាប់ក្រាមដែលធ្វើឱ្យរ៉ែងាយបែកជាផ្នែកតាមទិសដៅតែមួយ។

       ដង់ស៊ីតេ៖

២. កំណកំណើតរ៉ែ
២.១. រ៉ែបានពីម៉ាក់ម៉ា និងកំអែភ្នំភ្លើង

        រ៉ែជាច្រើនបានកើតឡើងពីម៉ាក់ម៉ានិងកំអែភ្នំភ្លើង។ម៉ាក់ម៉ាគឺជាអង្គធាតុរលាយបានពីផ្នែកស្រទាប់ម៉ង់តូនៃផែនដីដែលកករឹងបង្កើតបានជាសិលា។កំអែភ្នំភ្លើងគឺជាម៉ាក់ម៉ាដែលឡើងមកដល់ផ្ទៃផែនដី។កំអែភ្នំភ្លើងក៏បង្កើតបានជាសិលា នៅពេលដែលវាចុះត្រជាក់ ហើយកកករឹង។ រ៉ែកើតពីម៉ាក់ម៉ាក្តៅ ហើយចុះត្រជាក់ក្នុងជម្រៅផែនដី ឬកើតឡើងពីកំអែភ្នំភ្លើងកករឹងលើផ្ទៃផែនដី បើម៉ាក់ម៉ាចេញមកលើផ្ទៃផែនដី ក្លាយជាកំអែភ្នំភ្លើងវានឹងចុះត្រជាក់យ៉ាងឆាប់រហ័សហើយកកើតជារ៉ែដែលមានក្រាមតូចៗទំហំក្រាមនៃរ៉េអាស្រ័យលើអត្រាចុះត្រជាក់នៃម៉ាក់ម៉ា។មានន័យថា​ ម៉ាក់ម៉ាដែលចុះត្រជាក់យឺតៗក្នុងអំឡុងពេលរាប់ពាន់ឆ្នាំ ដែលបង្កើតបានជាក្រាមធំៗរីឯម៉ាក់ម៉ាដែលនៅក្បែរផ្ទៃផែនដី ចុះត្រជាក់ឆាប់រហ័ស បង្កើតបានជាគ្រាប់ក្រាមតូចៗ។

 ២.២. រ៉ែបានពីសូលុយស្យុងៈ

       ​សូលុយស្យុង គឺជាល្បាយនៃសារាធាតុមួយដែលរលាយនៅក្នុងសារធាតុមួយផ្សេងទៀតនៅពេលដែលសារធាតុ    
និងសមាសធាតុដែលរលាយក្នុងទឹក ចេញជាសូលុយស្យុងមួយ នោះ កំណក្រាមក៏បានកកើតឡើង។ ដូច្នេះរ៉ែកើតឡើងនៅក្នុងទឹក ដី និងលើផ្ទៃដី។ រ៉ែខ្លះកកើតឡើងពីរំហួតសូលុយស្យុង ដោយវាបានបន្សល់នូវក្រាមនៅផ្នែកខាងក្រោម នៅពេលដែលវាហួតទឹកឡើងហើយរ៉ែខ្លះក៏កើតឡើងពីសូលុយស្យុងទឹកក្តៅដែរនៅពេលដែលម៉ាក់ម៉ាធ្វើឱ្យទឹកឡើងកម្តៅនូវស៊ីតុណ្ហភាពយ៉ាងខ្ពស់មួយ ដែលជួនកាលសារធាតុ និងសមាសធាតុដែលកើតបានជារ៉ែ ត្រូវរលាយក្នុងទឹកក្តៅនោះ ហើយវាបានកកើតជារ៉ែវិញ នៅពេលដែលសូលុយស្យុងទឹកចាប់ផ្តើមចុះត្រជាក់។

២.៣. រ៉ែបានពីសិលាប្រែកំណើត

        នៅពេលដែលមានការផ្លាស់ប្តូរនូវសម្ពាធនិងស៊ីតុណ្ហភាពសិលានឹងទទួលរងនូវលំនាំប្រែកំណើតហើយរ៉ែដែលកើតឡើងនៅក្នុងសិលានោះរួមមាន កាល់ស៊ីត កាណត ក្រាភីត ហេម៉ាទីត ម៉ាញេទីត មីកា និងថក។

២.៤. ការប្រើប្រាស់ធនធានរ៉ែ

       រ៉ែត្រូវបានគេយកទៅប្រើប្រាស់ក្នុងគោលបំណង៖ ផលិតយន្តហោះ យានអវកាស ផលិតរថយន្ត យានយន្ត សម្ភារៈបច្ចេកវិទ្យា សម្ភារៈការិយាល័យ កុំព្យូទ័រ ជីកសិកម្ម សម្ភារៈផ្ទះបាយ...។

២.៥. ការទាញយករ៉ែ

       ការទាញយករ៉ែ គឺជាការបូមយក ឬជីកយក។​ ការបូមយក គឺជាវិធីទាញយករ៉ែលើផ្ទៃដីដូចជាខ្សាច់ ក្រួស និងកំណប់រ៉ែផ្សេងទៀតដែលនៅបាតសមុទ្រឬទន្លេ។ការជីកយករ៉ែមាន៤ប្រភេទគឺ៖ ការជីកយកដោយចំហរការចូកយកដោយផ្ទាល់ ការជីកយករ៉ែផ្តេក និងការជីកយករ៉ែបញ្ឈរ។

២.៦. រ៉ែសំខាន់ៗ

        រ៉ែត្បូងៈ គឺជារ៉ែកម្របំផុត តែវាមានរបឹង និងសោភ័ណភាពល្អ ហើយរ៉ែទាំងអស់មិនសុទ្ធតែមានគុណភាពល្អនោះទែ។ នៅប្រទេសកម្ពុជាយើង ប្រភេទត្បូងដែលមានតម្លៃគឺ ត្បូងទទឹម ត្បូងកណ្តៀងប៉ៃលិន។ ឯត្បូងមានតម្លៃមធ្យមគឺ ត្បូងទទឹម ត្បូងកណ្តៀងបកែវ មរកត និងពេជ្រខ្មែរជាដើម។
         រ៉ែលោហៈ ជារូបធាតុដែលមានលក្ខណៈពិសេស មានផ្លេកលោហៈ ហើយចម្លងកម្តៅ និងអគ្គីសនីបានល្អ ហើយអាចផែនដីនិងហូតជាលួសបានដោយគ្មានការបែកបាក់ឡើយ។ រួមមាន៖ដែក (Fe) សំណ (Pb) អាលុយមីញ៉ូម ( AI) ទង់ដែង (Cu) ប្រាក់ (Ag) និងមាស (Au) ។
        រ៉ែអលោហៈ ជារូបធាតុគ្មានផ្លេកលោហៈ ហើយចម្លងកម្តៅ និងអគ្គិសនីខ្សោយ ហើយគេមិនអាចផែ ឬហូតជាលួសបានទេ។ ប្រភេទរ៉ែអលោហៈរួមមានៈ ស្ពាន់ធ័រ (S) ក្លរ (Cl) កាបូន (C)... ជាដើម។

២.៧. ធនធានរ៉ែនៅកម្ពុជា

        គេចែកកំណប់រ៉ែនៅកម្ពុជា​ជា៤ក្រុមគឺ៖ រ៉ែឧស្សាហកម្ម និងសំណង់លោហៈត្បូងមានតម្លៃ ថ្មរចនា។

៣. ផលប៉ះពាល់បរិស្ថានដែលបណ្តាលមកពីការធ្វើអាជីវកម្មរ៉ែ
៣.១. ការបំពុល

    ​   ការធ្វើអាជីវកម្មរ៉ែបានបង្កឱ្យមានការបំពុលដល់សបរិយាកាស ទឹកលើដី និងទឹកក្នុងដី ដោយសារតែបរិមាណធូលី ដែលបានមកពីការផ្ទុះការដឹកជញ្ជូន និងប្រត្តិកម្ម​ មីក្រូធាតុក្រូធាតុនានា ដូចជាកាត់ម៉្ញូម កូបាល់ ទង់ដែង នៅពេលដែលលេចចេញពីសំណល់អណ្តូងរ៉ែហើយផ្តុំនៅក្នុងទឹកក្នុងដី​ឬរុក្ខជាតិអាចក្លាយទៅជាពុលដែលអាចបណ្តាឱ្យមានជំងឺដល់មនុស្ស និងសត្វនានា ដែលបរិភោគទឹក ឬបន្លែកខ្វក់ដែលប្រើប្រាស់ដីនោះ។

៣.២. ការបោះបង់ដីចោល

        សកម្មភាពយករ៉ែ អាចបណ្តាលឱ្យមានការបាត់បង់ដី យ៉ាងច្រើន ដោយសារតែកង្វក់ដោយសារធាតុគីមី ការចាក់កាកសំណល់ចោលនៅជុំវិញ ការបំផ្លាញស្រទាប់ដីមានជីវជាតិ និងការធ្វើឱ្យខូចខាតផ្ទៃដីជាអចិន្ត្រៃយ៍ ដែលនាំឱ្យប៉ះពាល់ដល់ប្រភពទឹក ការបាត់បង់ប្រភេទសត្វព្រៃ និងការខូចខាតរុក្ខជាតិផងដែរ។

៣.៣. ការស្រុតដី

        វត្តមាននៃអណ្តូងរ៉ែចាស់ៗ ហើយជ្រៅអាចជាមូលហេតុនៃការស្រុតបាក់ចុះនៃផ្ទៃដីតាមខ្សែរឈ ឬដេក ដែលវាអាចបំផ្លាញដល់អគារ ផ្លូវថ្នល់ និងដីកសិកម្ម ហើយឱ្យអាចធ្វើឱ្យមានការប្រែប្រួលនៃរបបទឹកហូរលើផ្ទៃដីដែរ។

៣.៤. សូរស័ព្ទ

        សកម្មភាពទាញយករ៉ែតាមរយៈការបំផ្ទុះការប្រើប្រាស់គ្រឿងចក្រ និងសកម្មភាពដឹកជញ្ជូនបណ្តាលឱ្យមានសូរស័ព្ទដែលរំខានដល់អ្នករស់នៅជុំវិញ និងសត្វព្រៃ។

៣.៥. ថាមពល

        ការប្រើប្រាស់ថាមពលសម្រាប់ការទាញយករ៉ែ និងដឹកជញ្ជូនដែលបណ្តាលឱ្យមានហេតុផលប៉ះពាល់បរិស្ថានបន្ថែមទៀត ដូចជាភ្លៀងអាស៊ីត និងកំណើនកម្តៅសកលជាដើម។

៣.៦. ហេតុប៉ះពាល់ទៅលើបរិស្ថានជីវសាស្រ្ត

        ប្រែប្រួលរូបរបស់ដី ដីស្រទាប់លើ ទឹក និងខ្យល់ដោយការជីកយករ៉ែ មានឥទ្ធិពលទៅលើជីវសាស្រ្តដោយផ្ទាល់និងដោយប្រយោល ។ ផលប៉ះពាល់ផ្ទាល់រួមមាន ការវិនាសបាត់បង់នៃសត្វ និងរុក្ខជាតិ បណ្តាលមកពីសកម្មភាពជីកយករ៉ែ ឬការប៉ះនឹងដីពុលពីអណ្តូងរ៉ែ។ ប៉ះពាល់ដោយប្រយោលរួមមាន ការប្រែប្រួលនៅក្នុងវដ្តអាហារ ជីវម៉ាសសរុប នានាភាពប្រភេទ និងក្នុងលំនឹងស្ថានប្រព័ន្ធ ដោយសារការផ្លាស់ប្តូបរិមាណឬគុណភាព ទឹកក្នុងដី ឬទឹកលើផ្ទៃដី។