(ជ៣) មេរៀនទី៤៖ (សង្ខេបមេរៀន) សិទ្ធិ និងករណីយកិច្ច

១. និយមន័យសិទ្ធិមនុស្ស

​​   +   សិទ្ធិមនុស្ស : គឺអ្វីៗទាំងអស់​ដែល​​មនុស្ស​​​ត្រូវ​​​ការ​ជាចាំបាច់​សម្រាប់ឱ្យមនុស្ស​រស់បានក្នុងសេចក្តីថ្លៃ​ថ្នូរ​ជា​មនុស្ស ។
   +   ការរំលោភសិទ្ធិមនុស្ស : ជាទង្វើទាំងឡាយណាដែលប៉ះពាល់ដល់ជីវិតសេចក្តីថ្លៃថ្នូរ កិត្តិយសនិងធ្វើឱ្យបាត់បង់ផលប្រយោជន៍។

   +   ទង្វើមួយចំនួនដែលចាត់ទុកការរំលោភសិទ្ធិមនុស្សមានដូចជា៖
        -   ការគំរាមកំហែងដល់អ្នកទន់ខ្សោយ
        -   ការធ្វើឱ្យអ្នកដទៃរបួសស្នាម
        -   ការជួញដូរមនុស្សគ្រប់ប្រភេទការសម្លុត សម្លាប់មនុស្ស ។

   +   បើសិនមាននរណាម្នាក់រំលោភសិទ្ធិយើងត្រូវធ្វើដូចជា៖
        -   ប្រាប់ដល់អាជ្ញាធរដែនដី ដើម្បីដោះស្រាយបន្ទាន់
        -   សរសេរពាក្យបណ្តឹងជាផ្លូវការទៅតុលាការ
        -   ស្វែងរកអង្គការសិទ្ធមនុស្សជួយសម្របសម្រួល និងធ្វើអន្តរាគមន៍
        -   សិទ្ធិមនុស្សរាប់បញ្ចូលទាំងការគោរពច្បាប់
        -   សេរីភាពគ្រឹះទាំងឡាយ ដើម្បីធ្វើឱ្យមនុស្សយើងមានការរីកចម្រើនអាចមានភាពពេញលេញនូវតម្លៃមនុស្ស ។

   +   សិទ្ធិជាមូលដ្ឋានរបស់មនុស្សមាន ៖
        -   សិទ្ធិនយោបាយ របស់ប្រជាពលរដ្ឋម្នាក់ៗ មានសេរីភាពក្នុងការនិយាយស្ដីក្នុងការផ្សព្វផ្សាយព័ត៌មាន ។ ក្នុងការប្ដឹងតវ៉ា មានសិទ្ធិបោះឆ្នោតសិទ្ធិក្នងការចូលរួមបោះឆ្នោត និងឈរឈ្មោះឱ្យគេបោះឆ្នោត ការបង្កើតគណបក្សនយោបាយ និងសិទ្ធិចូលរួមក្នុងឆាកនយោបាយសិទ្ធិក្នុងការបង្កើតអង្គការ សមាគម ការធ្វើកូដកម្មបាតុកម្ម ។ សិទ្ធិចូលរួមប្រជុំនិងបញ្ចេញមតិដោយសេរី ។
        -   សិទ្ធិសេដ្ឋកិច្ច គឺជាសិទ្ធិដែលមនុស្សគ្រប់រូប គួរមានលទ្ធភាពស្មើគ្នា ក្នុងការទទួលបានសេវាកម្មសាធារណៈនិងចូលរួមក្នុងជីវិត នយោបាយ សេដ្ឋកិច្ច និងសង្គម ។
        -   សិទ្ធិវប្បធម៌ ប្រជាពលរដ្ឋម្នាក់ៗមានកម្មសិទ្ធិផ្ទាល់ខ្លួន ។ មានសិទ្ធិលក់ដូរទ្រព្យសម្បត្តិស្របច្បាប់របស់ខ្លួន ។ មានសិទ្ធិជ្រើសរើសការងារសមស្របតាមសមត្ថភាពរបស់ខ្លួន ។ ការជ្រើសរើសមុខរបរដោយសេរី និងមានសិទ្ធិទទួលបានលក្ខខណ្ឌការងារត្រឹមត្រូវ ។ មានសិទ្ធិធ្វើការងារសិទ្ធិទទួលការអប់រំសិទ្ធិក្នុងការធ្វើអាជីវកម្ម និងចូលរួមពាណិជ្ជកម្ម។
        -   សិទ្ធិវប្បធម៌ និយាយពីប្រជាពលរដ្ឋទទួលការអប់រំទទួលព័ត៌មាន និយាយ​​ស្តី​ ប្រើ​ប្រាស់ភាសា និងគោរព​ប្រពៃ​ណី​ទំនៀមទំលាប់របស់​ខ្លួន​ ប៉ុន្តែការប្រើ​ប្រាស់សិទ្ធិសេរីភាព របស់មនុស្សៗមិនត្រូវធ្វើឱ្យប៉ះពាល់ដល់ការរៀបរយសណ្តាប់ធ្នាប់សា​ធារណៈ សន្តិសុខ និងទំនៀម​​ទម្លាប់ដ៏ល្អរបស់សង្គមជាដាច់ខាត ។

២.​ និយមន័យករណីយកិច្ច

   +   ករណីយកិច្ច ជាកិច្ចការដែលប្រជាពលរដ្ឋត្រូវបំពេញតាមច្បាប់រដ្ឋបានបែងចែងសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់រូប ។
   +   នៅពេលប្រទេសជាតិមានសង្គ្រាម ប្រជាពលរដ្ឋទាំងពីរភេទត្រូវចូលរួមករណីយកិច្ចយោធាតាមការកំណត់ក្នុងច្បាប់ ។

៣. ករណីយកិច្ចប្រជាជន

   +   ករណីយកិច្ច ជាកិច្ចការដែលប្រជាពលរដ្ឋត្រូវបំពេញដោយខានពុំបាន តាមច្បាប់របស់រដ្ឋបាន កំណត់ ត្រូវប្រតិបត្តិតាមច្បាប់ និងគោរពច្បាប់កុំឱ្យមនុស្សប្រព្រឹត្តបំពានច្បាប់ ។
   +   រដ្ឋធម្មនុញ្ញព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា បានផ្តល់សិទ្ធិឱ្យប្រជាពលរដ្ឋ ក្នុងក្របខណ្ឌច្បាប់ និង សេរីភាពក្នុងការរស់នៅ ធ្វើអាជីវកម្ម សេរីភាពក្នុងការធ្វើ នយោបាយ ជំនឿសាសនា ។

   +   ប្រជាពលរដ្ឋត្រូវមានករណីយកិច្ច​ ៖
        -   ត្រូវបំពេញតួនាទីការពារជាតិ
        -   ត្រូវមានតួនាទីបង់ពន្ធអាករ
        -   មានតួនាទីគោរពច្បាប់
        -   មានតួនាទីត្រូវសិក្សាវិជ្ជាផ្សេងៗ
        -   ត្រូវរក្សាទុករបបគ្រប់គ្រងរដ្ឋតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញ
        -   ត្រូវប្រើសិទ្ធិបោះឆ្នោតជ្រើសរើ​សតំណាងរាស្រ្ត
        -   សិទ្ធិធ្វើបេក្ខ​ជន សិទ្ធិធ្វើប្រជាមតិដោយសេ​ច​ក្តីសុចរិត ដោយសម្លឹងឃើញផលប្រយោជន៍របស់ជាតិ ។ល។

ក. ការគោរពច្បាប់
ការគោរពច្បាប់មានសារៈសំខាន់ណាស់សម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋដូចជា ៖
   +   ធ្វើឱ្យសង្គមមានរបៀបរៀប​រយ មានសណ្តាប់ធ្នាប់ល្អ មាន​សុវត្ថិភាព
   +   ជាសង្គមនីតិរដ្ឋ ដោះស្រាយ​បញ្ហា​​ផ្សេងៗដោយប្រើគោល​ការណ៍ច្បាប់ជាធំធ្វើឱ្យច្បាប់រឹតតែមានប្រសិទ្ធិ​ភាព
ធ្វើឱ្យសង្គមគ្មានជម្លោះគ្មាន​អំពើ​ហិង្សា
   +   មានការស្រុះស្រួលរស់នៅ​ប្រកបដោយសន្តិភាព
   +   ប្រទេសជាតិមានការរីកចំរើនយ៉ាង​ឆាប់រហ័ស​​  ។

ដើម្បីចូលរួមអភិវឌ្ឍសង្គមជាតិមនុស្សត្រូវអភិវឌ្ឍខ្លួន ៖

   +   ធ្វើខ្លួនជាមនុស្សល្អ មិនបង្កភាពអ​សកម្មដល់សង្គមជាតិពង្រីកជំនាញ។
   +   ទទួលខុសត្រូវចំពោះសេដ្ឋកិច្ច ។
   +   គ្រួសារគោរពច្បាប់ពន្ធដារ មិនគេចការបង់ពន្ធជូនរដ្ឋ​ដែល​ធ្វើឱ្យបាត់បង់ចំណូលជាតិ ។
   +   ចូលរួមលុបបំបាត់អំពើហិង្សា។
   +   ដាំ​កូនឈើឡើងវិញ ថែទាំបរិស្ថាន គោរពច្បាប់និង​ប្រឆាំងអ្នកបំពានច្បាប់។
   +   ការគោរពច្បាប់សម្ដែងនូវសកម្មភាព អាកប្បកិរិយា ការប្រព្រឹត្តប្រតិបត្តិក្នុងគ្រួសារ និងក្នុងសហគមន៍ ។

ខ. កិច្ចការពារសិទ្ធិរបស់ខ្លួន
        មាត្រា ៨ នៃច្បាប់ ស្ដីពីសិទ្ធិសុំឱ្យច្បាប់ការពារខ្លួន ចែងថា  បើមានអ្នកណាប្រព្រឹត្តបំពានច្បាប់រដ្ឋ ហើយរំលោភមកលើសិទ្ធិអ្នកដោយធ្វើឱ្យប៉ះពាល់ដល់ទ្រព្យសម្បត្តិ ឬកិត្តិយសអ្នក អ្នកអាចសុំឱ្យតុលាការរកយុត្តិធម៌ឱ្យអ្នកដោយរួមទាំងប្ដឹងទារឱ្យសងជំងឺចិត្តចំពោះការរំលោភនេះផង ។ នៅក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ មនុស្សយកច្បាប់ជាធំ ។ ពេលមានបញ្ហាអ្វីកើតឡើង យើងត្រូវប្រើប្រាស់ច្បាប់ដើម្បីតវ៉ាឱ្យសងជំងឺចិត្តតាមការកាត់ក្ដីរបស់តុលាការ ។ 

គ. ការគោរពសិទ្ធិអ្នកដទៃ
        មាត្រា ២៩ នៃសេចក្ដីថ្លែងការណ៍ជាសកលស្ដីពីសិទ្ធិមនុស្សបានចែងថា « មនុស្សគ្រប់រូបសុទ្ធតែមានកាតព្វកិច្ចចំពោះសហគមន៍និងគោរពសិទ្ធិអ្នកដទៃ ។ ការប្រើប្រាស់សិទ្ធិត្រូវមានព្រំដែនច្បាស់លាស់ ។ នៅក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ មនុស្សប្រើសិទ្ធិយ៉ាងប្រុងប្រយ័ត្ន ដើម្បីកុំឱ្យមានការរំលោភ ឬប៉ះពាល់ដល់សិទ្ធិនិងសេរីភាព អ្នកដទៃទៀត »។

ឃ. ការចូលរួមអភិវឌ្ឍសង្គម
ប្រជាពលរដ្ឋត្រូវមានសិទ្ធិនិងកាតព្វកិច្ចកសាងអភិវឌ្ឍប្រទេសជាតិទៅតាមសមត្ថភាពខ្លួន៖
   -   ធ្វើខ្លួន ឱ្យជាជនមានប្រយោជន៍ចំពោះសង្គម
   -   ជាមនុស្សល្អ មិនបង្កភាពអសកម្មដល់សង្គម
   -   ពង្រីកជំនាញទទួលខុសត្រូវចំពោះសេដ្ឋកិច្ចគ្រួសារ
   -   គោរពច្បាប់បង់ពន្ធដារ មិនគេចវេះការបង់ពន្ធ
   -   រត់ពន្ធខុសច្បាប់ ពុំបានបង់ពន្ធជូនរដ្ឋដែលធ្វើឱ្យបាត់បង់ចំណូលជាតិ។
   -   ម៉្យាងទៀត ពលរដ្ឋត្រូវចូលរួមសកម្មភាពផ្សេងៗរបស់សង្គមដូចជាចូលរួមលុបបំបាត់អំពើហិង្សា
   -   ដាំកូនឈើឡើងវិញ
   -   ថែរក្សាបរិស្ថាន
   -   ប្រឆាំងអ្នករំលោភបំពានច្បាប់ ។ល។