(ជ៣) មេរៀនទី៣៖ (សង្ខេបមេរៀន) ស្ថាប័នកំពូលនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា

១. ការបង្កើតស្ថាប័ន
១.១. និយមន័យស្ថាប័ន

        ស្ថាប័ន សំដៅយកអ្វីទាំងឡាយ ដែលមនុស្សបង្កើតឡើងដើម្បីសម្របសម្រួលរៀបចំសង្គម ឱ្យមានសណ្តាប់ធ្នាប់់ល្អប្រសើរនិងមានប្រសិទ្ធភាពខ្ពស់ ក្នុងការដឹកនាំ និងគ្រប់គ្រងជាតិរបស់ខ្លួន ។ ឧទាហរណ៍ ៖ សភាធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយប្រជាពលរដ្ឋ បោះឆ្នោតជ្រើសតាំងឡើងពីថ្ងៃ២៣ ឧសភា ១៩៩៣ ។

១.២. ការបង្កើតស្ថាប័នរដ្ឋសភា

   +   ការបង្កើតស្ថាប័នរដ្ឋសភាមានដូចជា ៖
         -   រដ្ឋសភាកើតឡើងពីការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងជាសកល​​។
         -   បន្ទាប់មកតំណាងរាស្ត្រទាំងអស់ដែលជាប់ឆ្នោតត្រូវកោះប្រជុំជាលើកដំបូងរបស់ព្រះមហាក្សត្រ មិនឱ្យ លើសពី៦០ថ្ងៃបន្ទាប់ពីការបោះឆ្នោត ។

   +   ក្នុងអំឡុង ៦០ ថ្ងៃ ក្រោយពីការបោះឆ្នោតសមាជិករដ្ឋសភាថ្មីត្រូវចូលកាន់តំណែងរបស់ខ្លួន ក្រោមព្រះអធិបតីភាពនៃព្រះមហាក្សត្រ។
   +   សមាជិកសភាមានយ៉ាងតិច១២០រូប និងអាចប្រែប្រួលបានតាមចំនួនប្រជាជនកើនឡើងតែពុំអាចថយចុះក្រោមពី១២០រូបឡើយ ។
   +   អាណត្តិនៃរដ្ឋសភាមានរយៈពេលប្រាំឆ្នាំ ។
   +   ការបោះឆ្នោតសកល ជាការបោះឆ្នោតជាទូទៅនៅថ្ងៃតែមួយ ដែលប្រជាពលរដ្ឋដែលមានសិទ្ធិបោះឆ្នោត អាចទៅបោះឆ្នោតបានទាំងអស់គ្នាដោយសេរី ។
   +   ការបោះឆ្នោតសកល មានការបោះឆ្នោតជ្រើសរើស តំណាងរាស្ត្រ ការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សា ឃុំសង្កាត់ និងការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសប្រធានាធិបតីជាដើម។
   +   ការបោះឆ្នោតអសកល ជាការបោះឆ្នោតផ្ទៃក្នុងនៅក្នុងអង្គភាព ឬស្ថាប័ន គឺជាការបោះឆ្នោតមិនទូទៅ ។
   +   សម្រាប់ការបោះឆ្នោតអសកលនៅកម្ពុជាមានដូចជា ៖
        -   ការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសព្រឹទ្ធសភា
        -   ការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សារាជធានី ខេត្ត ក្រុង ស្រុក ខណ្ឌ និងការបោះឆ្នោតនៅតាមអង្គភាព ឬស្ថាប័នជាដើម ។

១.៣. ការបង្កើតស្ថាប័នព្រឹទ្ធសភា

   +   ការបង្កើតស្ថាប័នព្រឹទ្ធសភា៖
        -   ព្រឹទ្ធសភាកើតឡើងដោយការបោះឆ្នោតអសកលក្នុងឆ្នាំ ១៩៩៩ ការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសសមាជិកព្រឹទ្ធសភាមានចំនួន៦១រូប ។
        -   អាណត្តិព្រឹទ្ធសភា មានរយៈពេល៦ឆ្នាំ ។
        -   អ្នកដែលអាចឈរឈ្មោះឱ្យគេបោះឆ្នោតបានត្រូវមានអាយុយ៉ាងតិច៤០ឆ្នាំ ។

១.៤. ការបង្កើតស្ថាប័ននីតិប្រតិបត្តិរាជរដ្ឋាភិបាល(រាជរដ្ឋាភិបាល)

   +   ស្ថាប័នរាជរដ្ឋាភិបាលដូចជា ៖
        -   ក្រោយការបោះឆ្នោតជាសកល ហើយគណបក្សឈ្នះឆ្នោតរៀបចំរចនាសម្ព័នរបស់ខ្លួន រៀបចំបញ្ជី ឈ្មោះ សមាជិករាជរដ្ឋាភិបាល ដែលទទួលបន្ទុក ស្ថាប័ន ឬក្រសួងរួចទៅសុំសេចក្តីទុកចិត្តពីរដ្ឋសភា ។

   +   បន្ទាប់ពីសភាបានផ្តល់សេចក្តីទុកចិត្តរួចហើយទើប ព្រះមហាក្សត្រចេញព្រះរាជក្រឹត្យ តែងតាំងគណៈមន្ត្រីទាំងមូលដោយអនុលោមតាមមាត្រា១១៩ នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ។
   +   មាត្រា១១៩ថ្មី(មាត្រា១០០ចាស់) តាមសេចក្តីស្នើរពីប្រធាន ដោយមានមតិឯកភាពពីអនុប្រធានទាំងពីរ នៃរដ្ឋសភា ព្រះមហាក្សត្រទ្រង់ចាត់តាំង វរជនមួយរូប ក្នុងចំណោមតំណាងរាស្ត្រនៃគណបក្សដែលឈ្នះឆ្នោតឱ្យបង្កើតរដ្ឋាភិបាល ។
   +   វរជនដែលត្រូវចាត់តាំងនេះ នាំសហការី ដែលជាតំណាងរាស្ត្រ ឬ ជាសមាជិកគណបក្សតំណាងនៅក្នុងរដ្ឋសភាដែលផ្គូរផ្គងឱ្យកាន់តំណែងផ្សេងៗ ក្នុងជួររាជរដ្ឋាភិបាលទៅសុំសេចក្តីទុកចិត្តពីរដ្ឋសភា ។
កាលបើរដ្ឋសភាបានបោះឆ្នោតទុកចិត្តហើយនោះ ព្រះមហាក្សត្រទ្រង់ចេញព្រះរាជក្រឹតតែងតាំងគណៈរដ្ឋមន្ត្រីទាំងមូល ។
   +   ការបង្កើតស្ថាប័ននីតិប្រតិបត្តិ រាជរដ្ឋាភិបាល១៩៩៣ អាណត្តិទី១ លុះត្រាតែគណបក្សឈ្នះ
អាសនៈ ២/៣ សំឡេងនៃឆ្នោតសរុប ។

   +   ច្បាប់ បានអនុវត្តការបោះឆ្នោតទី២ និងទី៣ ទៀត ។
   +   ការសិក្សាច្បាប់ ៖ របៀបបង្កើតរដ្ឋាភិបាលថ្មី តាមរូបមន្ដ ១/៣ និង​ ៥០បូក១
(ដោយលោក ម៉ែន ណាត អតីតមន្ត្រីនាយកដ្ឋាននីតិវិធី នៃរដ្ឋសភា ឆ្នាំ១៩៩៩-២០០៦)
   ១. រូបមន្ត ២ ភាគ៣ (២/៣) ត្រូវបានកំណត់ក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ ពីឆ្នាំ១៩៩៣ ដល់ថ្ងៃទី ១៤ កុម្ភៈ ២០០៦ ជារូបមន្តស្មុគស្មាញសម្រាប់គណបក្សនយោបាយ ដែលឈ្នះការបោះឆ្នោតជាតិលំដាប់ទី១ ពិបាកបង្កើតរដ្ឋាភិបាលម្នាក់ឯងបាន ម្ល៉ោះហើយត្រូវចាប់ដៃគូចរចា ជាមួយគណបក្សជាប់ឆ្នោតផ្សេងទៀត ដើម្បីបង្គ្រប់កូរ៉ុម ក្នុងការបង្កើតរដ្ឋាភិបាលថ្មី ដែលហៅថា (រដ្ឋាភិបាលចម្រុះ) អាចធានាបាននូវគោលការណ៍លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ។ រូបមន្តនេះ គឺគេយកចំនួនសមាជិកសភាសរុប គុណនឹង ២ រួចចែកនឹង ៣។ ឧទាហរណ៍ ៖
នៅអាណត្តិទី៣(២០០៣-២០០៨)១២៣  x  ២  = ២៤៦
រួចយកលទ្ធផល ២៤៦ ៖ ៣ = ៨២ ។

១.៥. ការបង្កើតស្ថាប័នតុលាការ

   +   ការបង្កើតស្ថាប័នតុលាការ៖
        -   ស្ថាប័នតុលាការជាស្ថាប័នឯករាជ ។
        -   ព្រះមហាក្សត្រជាអ្នកធានាឯករាជ្យភាពនៃស្ថាប័ននេះ ។
        -   ព្រះមហាក្សត្រជាព្រះរាជាធិបតីភាពនៃឧត្តមក្រុមប្រឹក្សាអង្គចៅក្រម ។

២. តួនាទីនិងការទទួលខុសត្រូវនៃស្ថាប័ន
២.១. ស្ថាប័នរដ្ឋសភា (នីតិប្បញ្ញតិ្ត)

   +   រដ្ឋសភាជាតិ ជាអង្គការនីតិប្បញ្ញត្តិដែលមានអំណាចធ្វើច្បាប់និងតាមដានការអនុវត្តច្បាប់ ហើយមានសមាជិកតំណាងរាស្ត្រយ៉ាងតិច១២០ រូប ។

   +   រដ្ឋសភានៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាបានផ្ដល់អំណាចឱ្យគណៈកម្មការរបស់ខ្លួនដូចជា ៖
        -   គណៈកម្មការការពារសិទ្ធិមនុស្ស និងទទួលពាក្យបណ្ដឹង ។
        -   គណៈកម្មការហិរញ្ញវត្ថុនិងធនាគារគណៈកម្មការសេដ្ឋកិច្ច ផែនការ វិនិយោគ កសិកម្ម អភិវឌ្ឍន៍ជនបទនិងបរិស្ថាន

   +   គណៈកម្មការសុខាភិបាល សង្គមកិច្ច ការងារ និងកិច្ចការនារី ។
   +   គណៈកម្មការសាធារណការ ដឹកជញ្ជូន ទូរគមនាគមន៍ ប្រៃសណីយ៍ ឧស្សាហកម្ម ថាមពល និងពាណិជ្ជកម្ម ។
   +   គណៈកម្មការអង្កេត និងបោសសម្អាត និងប្រឆាំងអំពើពុករលួយ ។
   +   គណៈកម្មការនីមួយៗត្រូវជ្រើសតាំងប្រធានមួយរូប អនុប្រធានមួយរូប និង លេខាធិការមួយរូបដោយវិធីបោះឆ្នោត ។
   +   គណៈកម្មការនីមួយៗមានលេខាធិការ មានសមាជិកយ៉ាងតិច ៧ រូប ។
   +   គណៈកម្មការនីមួយៗនៃរដ្ឋសភាមានសិទ្ធិត្រួតពិនិត្យ មើលនិងកោះហៅសមាជិក នៃ
   +   រាជរដ្ឋាភិបាលមកកាន់គណៈកម្មការខ្លួន ដើម្បីឆ្លើយបំភ្លឺបញ្ហាទាំងឡាយ ដែលបង្កឱ្យមានចម្ងល់របស់ខ្លួន និងប្រជារាស្ត្រ ។
   +   រដ្ឋសភា ជាអង្គការឯករាជ្យមួយក្នុងចំណោមអង្គការឯករាជ្យពីរទៀត ដែលតម្រូវទៅតាមគោលការណ៍នៃច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញដែលជាច្បាប់កំពូលនៃប្រទេសជាតិពោលគឺ រដ្ឋសភាមានអំណាចនិងតួនាទីរបស់ខ្លួន ដើម្បីឱ្យមានតុល្យភាពរវាងស្ថាប័នព្រឹទ្ធសភាស្ថាប័នរាជរដ្ឋាភិបាល និងតុលាការនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ។

   +   យោងតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញមាត្រា ៩០ ថ្មី សភាមានអំណាច និងការទទួលខុសត្រូវដូចខាងក្រោម ៖
        -   ត្រួតពិនិត្យមើលការចំណាយផ្សេងៗ របស់រាជរដ្ឋាភិបាល ដោយអនុម័តលើថវិកាជាតិផែនការរដ្ឋពិនិត្យចំណូលនិងចំណាយរបស់ថវិការជាតិ ។
        -   រដ្ឋសភាជាអង្គការតែមួយគត់អាចទម្លាក់សមាជិកគណៈរដ្ឋមន្ត្រី ឬរាជរដ្ឋាភិបាលពីតំណែងតាមរយៈការអនុម័ត ញ្ញត្តិបន្ទោស ។
        -   រដ្ឋសភាមានអំណាចកោះហៅសមាជិករដ្ឋាភិបាលមកសួរបំភ្លឺ និងអាចដកហូតសមាជិករដ្ឋាភិបាលបាន ។
        -   រដ្ឋសភាអនុម័តច្បាប់ផ្សេងៗ និងធ្វើវិសោធនកម្មច្បាប់ ។
        -   ការអនុម័តច្បាប់ខ្លះដោយមតិភាគច្រើនដាច់ខាត៥០+ ១ នៃសមាជិករដ្ឋសភាទាំងមូលតាមរយៈការបោះឆ្នោត។
        -   ប្រទេសជាតិនីមួយៗដាច់ខាតត្រូវតែមានរដ្ឋសភាបង្កើតច្បាប់ប្រទេស។ បើសិនជាប្រទេសជាតិអត់មានរដ្ឋសភា ក្នុងការបង្កើតច្បាប់ប្រទេសទេ ប្រទេសនោះនឹងជួបនូវ សង្គ្រាម អនាធិបតេយ្យ។

២.២. ព្រឹទ្ធសភា

   +   ព្រឹទ្ធសភាជាអង្គការនីតិប្បញ្ញត្តិដូចរដ្ឋសភាដែរ ប៉ុន្តែពុំមានសិទ្ធិកោះហៅសមាជិករដ្ឋាភិបាល ឬតាម ដានលើការអនុវត្តទាំងឡាយរបស់រដ្ឋាភិបាលឡើយ ។

   +   ព្រឹទ្ធសភាមានតួនាទីដូចដូចខាងក្រោម ៖
        -   មុខងារជាតំណាង ៖ តំណាងឱ្យភូមិភាគ(ឃុំ/សង្កាត់) និងប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរទាំងមូល ។
        -   មុខងារនីតិកម្ម ៖ ផ្ដល់យោបល់ ឬធ្វើអនុសាសន៍ចំពោះច្បាប់ដែលខ្លួនបានពិនិត្យ ។

   +   មានអំណាចផ្ដួចផ្ដើមធ្វើច្បាប់ ។
   +   ជួយរកដំណោះស្រាយនយោបាយពេលប្រទេសជាតិជួបវិបត្តិនយោបាយ ។
   +   ធ្វើអន្តរាគមន៍គ្រប់ពេលវេលា ពេលមានវិបត្តិនយោបាយរវាងរដ្ឋសភានិងរាជរដ្ឋាភិបាលតាមមធ្យោបាយផ្សេងៗ ។
   +   មុខងារត្រួតពិនិត្យ ៖ តាមដានរដ្ឋាភិបាល និងស្វែងរកព័ត៌មាននៅតាមមូលដ្ឋាន និងក្រសួង។

២.៣. ស្ថាប័នរាជរដ្ឋាភិបាល

   +   រាជរដ្ឋាភិបាល ជាអង្គការនីតិប្រតិបត្តិដែលមានភារកិច្ចទទួលខុសត្រូវចំពោះមុខ រដ្ឋសភា អំពីនយោបាយទូទៅ និងសកម្មភាពរបស់ខ្លួនស្របតាមគោលការណ៍ដែលមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ។

   +   រដ្ឋាភិបាលមានភារកិច្ចដូចជា ៖
        -   ដឹកនាំកិច្ចការទូទៅរបស់រដ្ឋតាមកម្មវិធីនយោបាយនិងផែនការរដ្ឋ ។
        -   គ្រប់គ្រង បញ្ជា ប្រើប្រាស់យោធា នគរបាល កម្លាំងប្រដាប់អាវុធផ្សេងៗទៀត និងរដ្ឋបាល ក្នុងការធ្វើសកម្មភាពរបស់ខ្លួន។

   +   អង្គការនីតិប្រតិបត្តិនេះដឹកនាំដោយនាយករដ្ឋមន្រ្តីជាប្រមុខរបស់ប្រទេសជាតិ ។
   +   នាយករដ្ឋមន្រ្តីមានភារកិច្ចដឹកនាំត្រួតពិនិត្យការអនុវត្តច្បាប់ ដែលអនុម័តដោយអង្គនីតិប្បញ្ញត្តិ(រដ្ឋសភា)។
   +   សម្រួល​ចំពោះ​កិច្ចការ​សាធារណៈ និង​ស្ថាប័ន​ដែលមាន​ផលប្រយោជន៍​ដល់​សង្គម។ 
   +   នាយករដ្ឋមន្ត្រីជាប្រមុខរាជរដ្ឋាភិបាល មានភារកិច្ចទទួលខុសរួមជាមួយសមាជិកទាំងឡាយនៃរាជរដ្ឋាភិបាលចំពោះមុខរដ្ឋសភា ។
   +   មុខងារ​ការពារជាតិ ពោលគឺ​ត្រូវបង្កើត​កម្លាំងកងទ័ព ដើម្បី​ថែរក្សា​បូរណភាព​ទឹកដី​ ។​
   +   គ្រប់គ្រង​ដោយ​មិន​លំអៀង​ទៅលើ​ប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌​ ។

២.៤. តុលាការ

   +   តួនាទីស្ថាប័នតុលាការមានដូចជា ៖
        -   ជាអ្នកមានអំណាចឯករាជ្យ ។
        -   ធានារក្សាអនាគតនិងការពារសិទ្ធិសេរីភាពរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ ។
        -   ជំនុំជម្រះក្ដីទៅលើរឿងក្ដីទាំងអស់ រួមទាំងរឿងក្ដីរដ្ឋបាលទៀតផង ។
        -   ជម្រះក្ដីផ្ដល់យុត្តិធម៌ត្រូវធ្វើក្នុងនាមប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ តាមនីតិវិធីនិងច្បាប់ជាធរមាន។
        -   ចៅក្រមមានសិទ្ធិជម្រះក្ដី បំពេញភារកិច្ចដោយគោរពយ៉ាងម៉ឺងម៉ាត់អស់ពីដួងចិត្ត និងសម្បជញ្ញៈរបស់ខ្លួន ។