(ជ២) មេរៀនទី១៖ (សង្ខេបមេរៀន) អរិយធម៌

​​       អង្គការសហប្រជាជាតិបានខិតខំប្រឹងប្រែងដ៏យូរអង្វែង​ក្នុងការកសាងវប្បធម៌សន្តិភាពដល់ពិភពលោក ចង់បានផ្លែផ្កាក្នុងការសម្ដែងចេញ គុណធម៌ ចរិយាធម៌ អហិង្សា ផ្សះផ្សាគ្នា ផ្ដល់យុត្តិធម៌ រួមសាមគ្គី និងរួមរស់ជាមួយគ្នាដោយសុខសន្តិភាព ។ វប្បធម៌សន្តិភាព សំដៅទៅលើការរស់នៅចុះសម្រុងគ្នា មិនបង្កអរិភាពរវាងក្រុមនិងក្រុម បក្សពួកនិងក្រុម ដែលកាន់សាសនា ប្រពៃណីខុស​​គ្នាឡើយ ​​​គឺត្រូវទទួលស្គាល់តម្លៃ ។ អរិយធម៌ ជំនឿ សាសនា របស់ជាតិជាតិសាសន៍នីមួយៗ ដែលសុទ្ធតែមានតម្លៃស្មើគ្នា ដោយគ្មានការរើសអើងជាតិសាសន៍ ពណ៌សម្បុរ ឬសេដ្ឋកិច្ចបច្ចេកទេសជឿនលឿនឡើយ។

១.និយមន័យ
១.១. អរិយធម៌

      +   អរិយធម៌​ < អរិយ + ធម៌
      +   អរិយ ​: ប្រសើរ ខ្ពង់ខ្ពស់ ថ្លៃថ្នូរ​ រុងរឿង។
      +   ធម៌  :  ធាតុ វិធី សភាវៈ ទ្រទ្រង់ដែលនាំឆ្ពោះទៅរកវឌ្ឍនភាព ។
       អរិយធម៌គឺ ជាទ្រឹស្តីទាំងឡាយណាដែលនាំឆ្ពោះទៅរកវឌ្ឍនភាពដែលជាតម្លៃនៃការរីកចម្រើនលូតលាស់ដុះដាល ល្អប្រសើរ ខ្ពង់ខ្ពស់ក្នុងជីវភាពសង្គមមនុស្សដែលមាន របៀបរៀបរយល្អ មានគ្រឿងប្រដាប់ប្រើប្រាស់ គ្រប់គ្រាន់ ក្នុងគោលបំណងស្វែងរកសេចក្តីសុខឱ្យមនុស្សទាំងផ្លូវចិត្តនិងកាយ ។

១.២. វប្បធម៌

      +   វប្បធម៌ <  វប្ប + ធម៌
      +   វប្ប :  ការសាបព្រោះ ការបណ្ដុះពូជ ការបង្កបង្កើត
      +   ធម៌ :  ធាតុ វិធី សភាវៈ ទ្រទ្រង់ដែលនាំឆ្ពោះ ទៅរកវឌ្ឍនភាព ។
       វប្បធម៌ សំដៅយកធាតុទាំងឡាយណាដែលទ្រទ្រង់នូវការសាបព្រោះបណ្ដុះពូជចេញជាផ្លែផ្កា នាំឆ្ពោះទៅរកវឌ្ឍនភាព ។

១.៣. សង្គមធម៌

      +   សង្គមធម៌ < សង្គម + ធម៌
      +   សង្គម ធម្មជាតិមនុស្សរស់នៅរួមគ្នាមានទីលំនៅ មានរបររកស៊ី មានរបៀបបែបបទក្នុងការទាក់ទងគ្នាជាដើម ។
      +   ធម៌  ធាតុ វិធី សភាវៈ ទ្រទ្រង់ដែលនាំឆ្ពោះទៅរកវឌ្ឍនភាព ។ ដូចនេះ សង្គមធម៌ ជាធម៌ទាំងឡាយដែលទ្រទ្រង់ការរស់នៅរបស់មនុស្សនិងបណ្ដុះសេចក្ដីសុខរបស់មនុស្សជាតិ តាមរយៈគ្រឿងសម្ភារៈ ប្រដាប់ប្រើប្រាស់ បច្ចេកទេសបង្កើតផលិតផល ឬតាមវិធីរៀបចំសង្គមមនុស្ស។ ដូចជា :  សេដ្ឋកិច្ច សង្គមកិច្ច នយោបាយ ឬតាមស្ថាប័នផ្សេងៗ ។

២.មែកធាងនៃសង្គមធម៌

៣.ទំនាក់ទំនងវប្បធម៌និងសង្គមធម៌

+   មតិទី១ គេយល់ថា កម្លាំងអរិយធម៌ស្ថិតនៅលើវប្បធម៌ ពោលគឺ វប្បធម៌ជាបុព្វហេតុនៃការជឿនលឿនរបស់​មនុស្ស ។ គេអះអាងថាចំណេះដឹង មានវិជ្ជា សាសនា អក្សរ អក្សរសិល្ប៍ការសិក្សាអប់រំជាដើម ជាកម្លាំងវប្បធម៌ អាចកែប្រែសង្គមមនុស្សឱ្យមាន​កម្រិតជីវភាពខ្ពស់ មានចរិយាថ្លៃថ្នូរ មានច្បាប់ទម្លាប់ត្រឹមត្រូវមានការគ្រប់គ្រងរៀបរយ ។
+   មតិទី២ យល់ថា កម្លាំងអរិយធម៌ស្ថិតនៅលើសង្គមធម៌វិញ ពោលគឺសង្គមធម៌ជាបុព្វហេតុនៃការជឿនលឿន ព្រោះសង្គមធម៌អាចកែប្រែផ្លាស់ប្ដូរទាំងទស្សនៈ ទាំងចិត្តគំនិត ទាំងចំណង់ចំណូលចិត្តរបស់មនុស្សម្នាក់ៗផង របស់សង្គមទាំងមូលផង ។
+   យ៉ាងណាមិញ ប្រដាប់ប្រើប្រាស់ របៀបបង្កបង្កើនផលនិងចែកផល ច្បាប់គ្រប់គ្រងសង្គម វិធីរៀបចំសង្គម ព្រមទាំងមនោសាស្ត្របែបណា ក៏សង្គមបែបនោះដែរ ។
+   ដូចនេះ ការផ្លាស់ប្ដូរសង្គមកិច្ច នយោបាយ ទស្សនៈ ចិត្តគំនិត ចំណង់ចំណូលចិត្ត ក៏ផ្លាស់ប្ដូរទៅតាមនោះដែរ ។ ដូចជាវណ្ណៈមនុស្ស សាសនា ជំនឿ ក៏បាត់បង់ដោយសារការផ្លាស់ប្ដូរសង្គមធម៌។
+   អរិយធម៌ដុះដាលរីកចម្រើនលូតលាស់ទៅបាន អាស្រ័យទៅលើ វប្បធម៌ និងសង្គមធម៌ដែលមានទំនាក់ទំនងគ្នា ពឹងផ្អែកគ្នាទៅវិញទៅមក ព្រោះវប្បធម៌ស្វែងរកសុខៈឱ្យមនុស្សតាមផ្លូវចិត្ត ឯសង្គមធម៌វិញស្វែងរកសុខៈឱ្យមនុស្សតាមតាមផ្លូវកាយ និងសម្ភារៈ។
+   សង្គមធម៌ និងវប្បធម៌ចាំបាច់​​​​​​​​​​​​​មានទំនាក់ទំនងគ្នាយ៉ាងជិតស្និទ្ធប្រកបដោយវិទ្យាសាស្ត្រ ទើបអាចរៀបចំសង្គមឱ្យមានវឌ្ឍនភាពគ្រប់គ្រាន់ប្រកបដោយថាមពលនិងប្រសិទ្ធភាព ។

៤.ទំនាក់ទំនងរវាងអរិយធម៌ខ្មែរនិងអរិយធម៌បរទេស

+   អរិយធម៌ខ្មែរមានទំនាក់ទំនងជាមួយអរិយធម៌បរទេសគឺ ការរស់នៅរបស់ជាតិសាសន៍ណាក៏ដោយរមែងតែងមានទំនាក់ទំនងជាមួយជាតិសាសន៍ដទៃទៀត។
+   ជនជាតិខ្មែរធ្លាប់មានអរិយធម៌ ល្បីល្បាញយូរលង់ណាស់មកហើយ ក៏ទទួលនូវអរិយធម៌បរទេសជាច្រើនដូចជា៖
      - ឥទ្ធិពលឥណ្ឌា ទស្សនរាជាធិបតេយ្យ សាសនា ភាសា អក្សរសិល្បិ៍ សិល្បៈ ទំនៀមទំម្លាប់ ច្បាប់ ។
      - ឥទ្ធិពលចិន ការដោះដូរផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច ពាណិជ្ជកម្ម សម្ភារៈ ផ្នត់គំនិត បទពិសោធន៍ គ្នាទៅវិញទៅមក។
      - ឥទ្ធិពលជ្វា ស្ថាបត្យកម្ម ក្បាច់លម្អផ្សេងៗ ។
      - ឥទ្ធិពលអ៊ឺរ៉ុប វិទ្យាសាស្រ្តបច្ចេកទេស ទម្លាប់ចាប់ដៃ ការស្លៀកពាក់។
      - រីឯវប្បធម៌ខ្មែរតែងមានទំនាក់ទំនង​ ឬឥទ្ធិពលពីវប្បធម៌បរទេស​ ហើយ បរទេសក៏ទទួលឥទ្ធិពលពីអរិយធម៌ខ្មែរផងដែរ។
      - អរិយធម៌ខ្មែរ មានទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងអរិយធម៌បរទេស ដែលគ្រាន់តែជាប្រភពរងប៉ុណ្ណោះ ដើម្បីជួយជំរុញឱ្យអរិយធម៌របស់ខ្លួនមានភាពជឿនលឿន រីកចម្រើន និងបន្តអភិវឌ្ឍន៍កេរដំណែលដូនតាខ្លួនបានបន្សល់ទុកឱ្យបានគង់វង្ស ។
      - ខ្មែរមានអរិយធម៌ពិសេសរបស់ខ្លួនតាំងពីមានទំនាក់ទំនងជាមួយបរទេសមកម្ល៉េះដើមកំណើតនៃអរិយធម៌ខ្មែរ បានចាប់កំណើតឡើងពីជនជាតិ មន-ខ្មែរ ដែលជាម្ចាស់ដើមបំផុតនៃទឹកដីសុវណ្ណភូមិនេះផ្ទាល់តែម្ដង មិនមានជនជាតិឥណ្ឌា ចិន និងជនជាតិដទៃទៀតមកបង្កើតឱ្យខ្មែរឡើយ។
      - អរិយធម៌ឥណ្ឌា-ចិន និងជនជាតិដទៃទៀតដែលផ្សព្វផ្សាយចូលមកស្រុកខ្មែរនោះ ជាឧបករណ៍ ជាគ្រឿងផ្សំមួយបម្រើឱ្យអរិយធម៌ខ្មែរកាន់តែរីកដុះដាលកើនឡើង និងធ្វើឱ្យមានការអភិវឌ្ឍប៉ុណ្ណោះ។
      - ខ្មែរនិងមនជាដៃគូកសាងអរិយធម៌ក្នុងកុលសម្ព័ននៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ ជនជាតិខ្មែរមនជាមិត្តរួមវប្បធម៌ អរិយធម៌ជាមួយគ្នាទើបមានទំនៀមទម្លាប់ស្រដៀងគ្នា ។ ឧទាហរណ៍ ៖  ការជឿលើព្រលឹង អារក្ស អ្នកតាទុកស្រ្តីជាធំ ការផ្សាំសត្វ។ 

៥.តម្លៃនៃអរិយធម៌ខ្មែរ

       អរិយធម៌ខ្មែរ ពុំមែនកើតឡើងក្នុងពេលថ្មីៗនេះទេ អរិយធម៌ខ្មែរជាអរិយធម៌មួយមានចំណាស់ក្នុងចំណោមអរិយធម៌ ដែលចាស់ជាងគេនៅលើពិភពលោក ព្រោះវាបានកើតឡើងនៅភូមិភាគអាស៊ីអាគ្នេយ៍នេះក្នុងសម័យបុរេប្រវត្តិសាស្ត្រដ៏យូរលង់ណាស់មកហើយ ចាប់តាំងពីខ្មែរ មានទំនាក់ទំនងជាមួយជាតិសាសន៍ដទៃទៀតមកម៉្លេះ ។ អរិយធម៌ខ្មែរ បានរីកចម្រើនលូតលាស់ជាលំដាប់ដោយបានស្រូបយកឥទ្ធិពលបរទេសមកផ្សំនឹងធាតុដើមរបស់ខ្លួន ដើម្បីបង្កើតអរិយធម៌រុងរឿងមួយ ។
       អរិយធម៌ខ្មែរ បានផ្សាយឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួនទៅប្រទេសជិតខាងដូចជា សៀម ឡាវជាដើមហើយគេបានប្រតិបត្តិតាមរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ។ ម៉្យាងទៀត អរិយធម៌ខ្មែរបានផ្សព្វផ្សាយទៅគ្រប់ទិសទីក្នុងពិភពលោកដោយមានអ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវបរទេសបានចំណាយពេលវេលា និងប្រាក់កាសជាច្រើនដើម្បីធ្វើការសិក្សាស្រាវជ្រាវចាប់តាំងពីសតវត្សទី១៩ មក ។ អរិយធម៌ខ្មែរ រីកចម្រើនលូតលាស់ដោយបានស្រូបយកឥទ្ធិពលបរទេសមកផ្សំនឹងធាតុដើមរបស់ខ្លួន ដើម្បីបង្កើតអរិយធម៌រុងរឿងមួយ ហើយបានផ្សាយឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួនទៅប្រទេសជិតខាង និង គ្រប់ទិសទី។ ដូច្នេះយើងត្រូវចេះឱ្យតម្លៃ ខំពង្រីក ការពារ ព្រោះវាជាព្រលឹងរបស់ជាតិយើង ។