(ជ២) មេរៀនទី២៖ (សង្ខេបមេរៀន) ស្ថាប័នព្រះសង្ឃ និងរដ្ឋ

១.  កំណើតព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទនៅកម្ពុជា

        ព្រះពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជា មានតួនាទីយ៉ាងធំធេង មិនគ្រាន់តែនៅក្នុងការអប់រំសីលធម៌ និងចរិយាធម៌ប៉ុណ្ណោះទេ ថែមទាំងនៅក្នុងសិល្បៈ វប្បធម៌ អក្សរសាស្ត្រ ច្បាប់ប្រពៃណី និងជីវភាពសង្គមទាំងមូលទៀតផង។ ព្រះពុទ្ធសាសនាមានការរីកចំរើនជាលំដាប់ស្រប តាមដំណើរនៃប្រទេសដែលមានការអភិវឌ្ឍព្រោះ ព្រះពុទ្ធ សាសនាមានទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងប្រទេសជាតិ។ តាមប្រវត្តិសាស្រ្តគេបានដឹងថាពុទ្ធសាសនាចូលមកប្រទេសកម្ពុជាតាំងពីពុទ្ធសតវត្សទី៣ នៃពុទ្ធសករាជ ២៣៤។
        ព្រះបាទអសោក(ស្តេចឥណ្ឌា)ជាពុទ្ធសាសនិកដ៏ឆ្នើមនៅប្រទេសឥណ្ឌាបានបញ្ចូន សមណទូតពីរអង្គ គឺព្រះឧត្តមរត្ថេរ ឱ្យនាំយកពុទ្ធសាសនា ថេរវាទ(ហីនយាន)មកផ្សាយនៅសុវណ្ណភូមិ(អាស៊ីអាគ្នេយ៍)។ តាមសិលាចារឹត វ៉ូកាញ់ (សព្វថ្ងៃនៅវៀតណាមកណ្តាល) ពុទ្ធសាសនាថេរវាទចូលមកកម្ពុជានៅស.វ.ទី២ នៃគ.ស. ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទស្រីមារៈ។ តាមរយៈប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជាគេឃើញព្រះពុទ្ធសាសនា ថេរវាទ មានការលូតលាស់ជាងព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន តាំងពីដើមរហូតដល់បច្ចុប្បន្ន លើកលែងតែចុងគ្រិស្គសតវត្សទី១២ ដល់ដើមគ្រិស្តសតវត្សទី១៣ នៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទ ជ័យវរ្ម័នទី៧ ដែលព្រះអង្គគោរពព្រះពុទ្ធសាសនា មហាយាន ។
         ក្រោយមកប្រជាជនខ្មែររួមទាំងអ្នកដឹកនាំប្រទេសផង បាននាំគ្នាមកគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទវិញ ពីព្រោះគេយល់ថា ព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទនេះ អាចឱ្យពួកគេទីពឹងនិងជឿជាក់ អាចនាំពួកគេទៅរកសេចក្តីសុខបាន។

២. ព្រះពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជាក្រោយសង្រ្គាម

   +   ក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យនៅចន្លោះឆ្នាំ (១៩៧៥-១៩៧៩) ដែលគ្រានោះសេរីភាពនៃការគោរពជំនឿ សាសនា ត្រូវបានលុបបំបាត់ចោលទាំងស្រុង ។

   +   វត្តអារាមនិងព្រះពុទ្ធសាសនា ក៏ដូចជាសាសនាដទៃទៀត ត្រូវបានគេយកធ្វើជាជង្រុកដាក់ស្រូវ ទ្រុងជ្រូក ​ឃ្លាំងសម្ភារៈ ឬមន្ទីរឃុំឃាំងមនុស្ស។

   +   ព្រះសង្ឃត្រូវបានផ្សឹក ឬធ្វើគុតអស់ជាច្រើនអង្គ។ ព្រះវិហារ កុដិ សាលាធម្មវិន័យ សាលាឆាន់ ព្រះពុទ្ធបដិមា ត្រូវបានបំផ្លិចបំផ្លាញយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរហើយវត្តដទៃទៀត ដែលនៅសេសសល់ក៏ត្រូវខូចខាតខ្លាំងណាស់ដែរ ។
 
   +   នៅឆ្នាំ១៩៧៩ជាឆ្នាំនៃការចាប់ផ្ដើមស្តារវិស័យព្រះពុទ្ធសាសនាគេអាចចែកជាបីដំណាក់កាល ៖
        -   ដំណាក់កាលទី១ សម័យសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា១៩៧៩-១៩៩០ ។
        -   ដំណាក់ការទី២ សម័យរដ្ឋកម្ពុជា ១៩៩០-១៩៩៣ ។
        -   ដំណាក់កាលទី៣ ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៩៣ មកដល់បច្ចុប្បន្ន ។                           

          

២.១. ការស្តារព្រះពុទ្ធសាសនាឡើងវិញ

   +   ឆ្នាំ១៩៧៩ជាឆ្នាំនៃការចាប់ផ្ដើមស្តារវិស័យព្រះពុទ្ធសាសនាគេអាចចែកជាបីដំណាក់កាល ៖

        -   ដំណាក់កាលទី១ សម័យសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា១៩៧៩-១៩៩០។ ព្រះពុទ្ធសាសនា ត្រូវបានរស់រាន មានជីវិតឡើងវិញ តាមរយៈការជួសជុល ឬសាងសង់ព្រះវិហារ កុដិ វត្តអារាម ដែលត្រូវបាន​បំភ្លេចបំផ្លាញ ជាពិសេស ពិធី បំពេញផ្នួសឡើងវិញរបស់អតីតបព្វជិតមួយចំនួនដែលមានវ័យចំណាស់ៗ ។
        -   ដំណាក់ការទី២ សម័យរដ្ឋកម្ពុជា ១៩៩០-១៩៩៣ ។ ប្រទេសកម្ពុជាបានប្រែឈ្មោះទៅជា" រដ្ឋកម្ពុជា " ជាមួយរដ្ឋ ធម្មនុញ្ញមួយដែលកំណត់ថា " ព្រះពុទ្ធសាសនាជាសាសនារបស់រដ្ឋ "ប្រជាជនមានសិទ្ធិសេរីភាព ការជំនឿសាសនាកាន់តែទូលំទូលាយសម្រាប់រាល់សាសនិកទាំងអស់នៅក្នុងប្រទេស ។         
        -   ដំណាក់កាលទី៣ ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៩៣ មកដល់បច្ចុប្បន្ន ។ ការបង្កើតឡើងវិញនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាទី២ បានបើកទូលាយការអភិវឌ្ឍវិស័យ  ជំនឿ សាសនា ។ តាមស្ថិតិផ្លូវការរបស់ក្រសួងធម្មការនិងសាសនាបាន បញ្ជាក់ថានៅចន្លោះឆ្នាំ ១៩៩៤និងឆ្នាំ ១៩៩៥ វត្តទាំងអស់ ៣៣៧១ ព្រះសង្ឃមានចំនួន ៤០៩១៦អង្គ ។ ដោយឡែក ខាងវិស័យពុទ្ធិកសិក្សាបានចាប់ផ្ដើមជាផ្លូវការឡើងវិញនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៨៩ គេឃើញមានកំណើនសាលា ធម្មវិន័យ និងសាលាពុទ្ធិកបឋមសិក្សានៅតាមខេត្តផងដែរ។

៣. រចនាសម្ព័ន្ធព្រះសង្ឃ

   +   និកាយនីមួយៗ ក្នុងបណ្ដានៃនិកាយទាំងពីរ គឺគណៈ មហានិកាយ និងគណៈធម្មយុត្តិកនិកាយ ត្រូវមាននាយកផ្ទាល់របស់ខ្លួនដែលហៅថា ព្រះសង្ឃនាយក។
   +   ព្រះសង្ឃនាយកគណៈមហានិកាយមានឋានន្តរជា "សម្ដេចព្រះមហាសុមេធាធិបតី ឬព្រះសង្ឃរាជគណៈមហានិកាយ" ។ ឯព្រះសង្ឃនាយកខាងគណៈធម្មយុត្តិកនិកាយមានឋានន្តរជា " សម្ដេចព្រះសុមេធាធិបតីព្រះសង្ឃរាជ្យគណៈធម្មយុត្តិកនិកាយ "។

៣.១. គណៈសង្ឃនាយក

   +   សង្ឃនាយកទាំងពីរអង្គជាមន្ត្រីសង្ឃថ្នាក់ខ្ពស់ទទួល នាទី និងភារកិច្ចដូចជា៖
        -   គ្រប់គ្រងព្រះសង្ឃ នៅទូទាំងប្រទេសកម្ពុជានៅតាមគណៈដោយខ្លួនពីគ្នាពុំបានចូលរួមជាមួយគ្នាទេ ។ គ្រប់គ្រង និងដឹកនាំការងារព្រះពុទ្ធសាសនានៅក្នុងប្រទេស ។
        -   ទំនាក់ទំនងការងារសាសនាក្រៅប្រទេស ហើយមានទីចាត់ការកណ្ដាលមួយនៅរាជធានីភ្នំពេញ ។
        -   គណៈសង្ឃនាយកមាន អធិបតី អធិបតីរង និងសមាជិក មួយចំនួន។
        -   អធិបតីនៃគណៈសង្ឃនាយក ជាតំណាងពុទ្ធបរិស័ទ នៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាមានសមណស័ក្តិទី១ ជា" ព្រះមហាសុមេធាធិបតី " ។ អធិបតីរងទីមួយមាន សមណស័ក្តិជាព្រះពោធិវ័ង្ស និងអធិបតីរងទី២ ជា“ ព្រះមង្គលទេពាចារ្យ " ។
        -   សមាជិកគណៈសង្ឃនាយកមាន៥រូប បំពេញការងារ ជំនាញដោយឡែកៗពីគ្នាក្នុងការរួមចំណែកបំផុស និងជំរុញ ការសិក្សាអប់រំពុទ្ធសាសនា ដល់ពុទ្ធសាសនិកជនឱ្យជួប សុភមង្គលពិតប្រាកដនៅក្នុងការរស់នៅ។

៣.២. មន្ត្រីសង្ឃមូលដ្ឋាន

       មន្ត្រីសង្ឃមូលដ្ឋានព្រះមេគណឬព្រះអនុគណ ជាអ្នកគ្រប់គ្រងរួមដោយមានសហការីព្រះបាឡាត់គណប្រៀបបាននឹង អនុប្រធានព្រះវិន័យធរជាអ្នកទ្រទ្រង់វិន័យ ព្រះធម្មធម៌ជាអ្នកទ្រទ្រង់ផ្នែកសិក្សាខាងព្រះពុទ្ធសាសនា។ ព្រះសមុហ៍ ជាអ្នកកាន់កាប់បញ្ជី និងឯកសារ ហើយលេខាធិការគណឬ លេខាធិការ អនុគណជាស្មៀនទៀតផង ។
        ការគ្រប់គ្រងវត្តអារាមនីមួយៗ ត្រូវបានដឹកនាំដោយលោកចៅអធិការមួយអង្គ ដោយមានគ្រូសូត្រស្ដាំ លោកគ្រូសូត្រឆ្វេង ជាចៅអធិការរង ជួយដឹកនាំការងារ ហើយនៅគ្រប់វត្ត មានអាចារ្យម្នាក់ភេទ ជាគ្រហស្ថដែលចេះដឹងជ្រៅជ្រះពីព្រះពុទ្ធសាសនា ជួយសម្របសម្រួលកិច្ចការខាងអាណាចក្រ។

៣.៣. គណៈកម្មការវត្ត

   +   នៅគ្រប់វត្តទាំងអស់តែងតែមានគណៈកម្មាធិការវត្តភេទ ជាគ្រហស្ថដែលមានចំនួនតិចឬច្រើនតាមវត្តតូចឬធំ។
   +   សមាសភាពគណៈកម្មការវត្តត្រូវជ្រើសរើសនៅក្នុងបណ្ដា ពុទ្ធបរិស័ទដែលមានសទ្ធាជ្រះថ្លាដ៏មុតក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាហើយស្ម័គ្រចិត្តដោយស្មោះក្នុងការជួយឧបត្ថម្ភវត្តអារាម ។

៤. ការគ្រប់គ្រងស្ថាប័នសាសនាដោយរាជរដ្ឋាភិបាល

        ក្រោយឆ្នាំ ១៩៧៩ ក្រុមប្រឹក្សារណសិរ្សសាមគ្គីសង្គ្រោះជាតិកម្ពុជា បានយកចិត្តទុកដាក់ផ្តួចផ្តើមរៀបចំពុទ្ធសាសនាឱ្យមាន អត្ថិភាពឡើងវិញ ដោយបានផ្តល់លទ្ធភាពឱ្យអតីតបព្វជិតបានបួសបន្តជីវិតពុទ្ធសាសនាជាថ្មីម្តងទៀត។ ផ្ដើមចេញពីសារៈសំខាន់ជាវិជ្ជមាន របស់ពុទ្ធសាសនា សម្រាប់សង្គមកម្ពុជានិងស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ចនយោបាយរបស់ប្រទេសជាតិមានការអភិវឌ្ឍទើបរដ្ឋាភិបាល នៃរដ្ឋកម្ពុជាបាន បង្កើតឱ្យមានក្រសួងធម្មការ និងសាសនាវិញនៅក្នុងឆ្នាំ ១៩៩២ ដោយទទួលខុសត្រូវលើវិស័យបីជាសំខាន់គឺ វិស័យធម្មការ វិស័យពុទ្ធិកសិក្សា និងពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ។
        ការគ្រប់គ្រងបព្វជិតរាប់ម៉ឺនអង្គ និងអភិបាលវត្តរាប់ពាន់វត្ត ជាបន្ទុករបស់ព្រះសង្ឃរាជទាំងពីរគណៈនិងអាជ្ញាធរសង្ឃ គ្រប់លំដាប់ថ្នាក់ហើយក៏ជាភារកិច្ចនិងការទទួលខុសត្រូវ របស់ក្រសួងធម្មការនិងសាសនា ។ ក្រសួងធម្មការនិងសាសនា ដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់នៅក្នុងការគ្រប់គ្រងផ្នែករដ្ឋបាល ជួយសម្របសម្រួលកិច្ចការ អភិវឌ្ឍទាក់ទងនឹងសាសនា ហើយមានរចនាសម្ព័ន្ធគ្រប់គ្រង តាមលំដាប់ថ្នាក់ដូចជា មន្ទីរធម្មការ និងសាសនាខេត្ត រាជធានី និងការិយាល័យធម្មការ។