(ជ៣) មេរៀនទី១១៖ (សង្ខេបមេរៀន) គណបក្សនយោបាយ និងតួនាទី

១. ប្រព័ន្ធគណបក្សនយោបាយ

   +   ប្រទេសនៅលើពិភពលោក បានប្រកាន់យក មាគ៌ានយោបាយសម្រាប់ដឹកនាំតាមបែប៖
         -   ប្រព័ន្ធឯកបក្ស
         -   ប្រព័ន្ធទ្វេបក្ស
         -   ប្រព័ន្ធពហុបក្ស

        នៅប្រទេសកម្ពុជាយើង បានប្រកាន់យកមាគ៌ានយោបាយ សម្រាប់ដឹកនាំតាមបែបប្រព័ន្ធពហុបក្ស ប្រទេសដែលប្រកាន់យកប្រព័ន្ធឯកបក្ស គឺតម្រូវឱ្យមានគណបក្សនយោបាយតែមួយគត់សម្រាប់ដឹកនាំរដ្ឋាភិបាល។ ប្រទេស ដែលមានគណបក្សតែមួយភាគច្រើនជាប្រទេសប្រកាន់យកលទ្ធិកុម្មុយនីស្ត ឬលទ្ធិផ្ដាច់ការដែលបានធ្វើសកម្មភាពផ្សេងៗ ក្នុងការដឹកនាំប្រទេស។

១.១. ប្រព័ន្ធឯកបក្ស

         ក្នុងប្រព័ន្ធឯកបក្ស ប្រមុខរដ្ឋាភិបាលជាប្រធានគណបក្សនយោបាយផងដែរ។ ការងារសំខាន់ៗរបស់សមាជិកបក្សនៅក្នុងប្រព័ន្ធឯកបក្ស គឺប្រកាន់ខ្ជាប់វិន័យរបស់បក្ស ហើយអនុវត្តតាមបញ្ជារបស់គណបក្ស។ គណបក្សកុម្មុយនីស្ត អនុញ្ញាតឱ្យតែបេក្ខជនដែលមកពីគណបក្សរបស់ខ្លួនតែប៉ុណ្ណោះ ឱ្យមានមុខនាទីក្នុងរដ្ឋាភិបាល។ តំណែងទាំងអស់ក្នុងរដ្ឋាភិបាលបានត្រូវបំពេញដោយសមាជិកគណបក្សកុម្មុយនីស្តតែមួយគត់។ ការខិតខំប្រឹងប្រែងក្នុងការងារបក្សនិងរដ្ឋរបស់សមាជិកបក្ស ថ្នាក់ខ្ពស់ នឹងទទួលបានរង្វាន់ដូចជា ការផ្ដល់លិខិតសរសើរលើកទឹកចិត្ត ឬផ្ដល់ការលំហែកម្សាន្ដ ឬផ្ដល់អភ័យឯកសិទ្ធិ ពិសេសក្នុងការបើកហាង ឬមន្ទីរពេទ្យឯកជនបាន។

១.២. ប្រព័ន្ធទ្វេបក្ស

         ប្រព័ន្ធទ្វេបក្ស ជាប្រព័ន្ធនយោបាយដែលមានគណបក្សតែពីរគត់ក្នុងការប្រកួតប្រជែងគ្នានៅក្នុងប្រទេស។ ក្នុងប្រព័ន្ធទ្វេបក្ស បើម្ចាស់សំឡេងឆ្នោតមិនពេញចិត្តនឹងមាគ៌ារបស់គណបក្សណាមួយដែលកំពុងដឹកនាំរដ្ឋាភិបាល គេនឹងជ្រើសយកបេក្ខភាពរបស់គណបក្សមួយទៀត។ នៅពេលដែលគណបក្សមួយ បានទទួលសំឡេងគាំទ្រច្រើនជាងគណបក្សមួយទៀត ការផ្ទេរអំណាចបានប្រព្រឹត្តទៅដោយសន្តិភាព។ ដើម្បីឱ្យទស្សនៈរបស់ខ្លួនបានត្រឹមត្រូវ គេទទួលស្គាល់ក្រុមតូចតាច ត្រូវទៅសុំការទទួលស្គាល់ និងការគាំទ្រពីគណបក្សធំដែលកំពុងកាន់អំណាច។

១.៣. ប្រព័ន្ធពហុបក្ស

         ប្រព័ន្ធពហុបក្ស គណបក្សជាច្រើននឹងប្រកួតប្រជែងដើម្បីបានដឹកនាំ
រដ្ឋាភិបាល ។ ប្រព័ន្ធពហុបក្ស មានលក្ខណៈដូចៗ គ្នាក្នុងទ្វីបអ៊ឺរ៉ុប ហើយគេក៏បានប្រទះឃើញនៅប្រទេសមួយចំនួនទៀតនៅអាស៊ី ដូចជា ជប៉ុន និងកម្ពុជាជាដើម។ ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា បានអនុវត្តប្រព័ន្ធពហុបក្ស ឬប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស ចាប់តាំងពីកិច្ចព្រមព្រៀងក្រុងប៉ារីស ថ្ងៃទី ២៣ ខែ តុលា ឆ្នាំ១៩៩១ មកម៉្លេះ។
         អត្ថប្រយោជន៍របស់ប្រព័ន្ធពហុបក្ស គឺបានដល់ម្ចាស់សំឡេងឆ្នោតនូវការជ្រើសរើសប្រកបដោយគំនិតនយោបាយដ៏ទូលំទូលាយ បានន័យថា ម្ចាស់ឆ្នោត អាចបោះឆ្នោតជ្រើសរើសគណបក្សណាមួយដែលខ្លួនពេញចិត្ត។
         គណបក្សមួយតែងទទួលបានសំឡេគាំទ្រច្រើនជាងគេប្រៀបធៀបទៅនឹងគណបក្សផ្សេងទៀត។
ប៉ុន្តែ ជួនកាលគណបក្សនោះបែរជាគ្មានសំឡេងគាំទ្រភាគច្រើនទៅវិញ បើប្រៀបធៀបទៅសំឡេងឆ្នោតសរុបទូទាំងប្រទេស។ ឧទាហរណ៍៖ គណបក្សមួយមិនបានសំឡេងគាំទ្រ ៥០% នៃសំឡេងសរុប។ នៅក្នុងប្រព័ន្ធពហុបក្ស គណបក្សមួយដែលមានសំឡេងគាំទ្របានភាគច្រើន (លើស៥០%) ទើបអាចរៀបចំបង្កើតរដ្ឋាភិបាលបាន។ ក្នុងករណីដែលគណបក្សមានសំឡេងគាំទ្រច្រើនជាងគេ ប៉ុន្តែមិនបាន ៥០% ត្រូវតែប្រមូលបញ្ជូន ឬចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយគណបក្សដទៃទៀត ដើម្បីបូកសរុបសំឡេងគាំទ្រឱ្យបានភាគច្រើន។
         ផលអាក្រក់ដែលនឹងកើតមានចំពោះការចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយគណបក្សដទៃ ដើម្បីរកសំឡេងឆ្នោតឱ្យបានគ្រប់គ្រាន់សម្រាប់បង្កើតរដ្ឋាភិបាល គឺការស្វែងរកគំនិត ឬមតិយោបល់គ្នាអំពីការដឹកនាំរដ្ឋាភិបាល។ ការខ្វែងគំនិតអាចទៅជាធ្ងន់ធ្ងរ រហូតដល់រដ្ឋាភិបាលមិនអាចសម្រេចការងារណាមួយបាន ឬអាចឈានទៅរកភាពបរាជ័យនៃការបោះឆ្នោត។ បន្ទាប់មក គណបក្សទាំងឡាយត្រូវបង្ខំចិត្តរៀបចំការបោះឆ្នោតសាជាថ្មីម្ដងទៀត ។
         ប្រព័ន្ធគណបក្សនយោបាយទាំងបីប្រភេទនេះ ថ្វីត្បិតតែមានវិធីសាស្រ្តដឹកនាំរដ្ឋាភិបាល ឬប្រជាពលរដ្ឋ​ ដោយឡែក ពីគ្នាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏គោលដៅនៃគណបក្សនីមួយៗ មិនខុសគ្នាទេ គឺមានគំនិតស្វែងរកការរីកចម្រើនឱ្យប្រទេសជាតិ និងប្រជាជនរបស់ខ្លួនជានិច្ចកាល។

២. ការបង្កើតគណបក្សនយោបាយ

   +   ការប្រកាន់យករបបប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស បានផ្ដល់សារប្រយោជន៍ដល់សង្គមជាតិដូចជា៖
         -   ការរស់នៅចុះសម្រុងគ្នារវាងក្រុមប្រជាពលរដ្ឋ ដែលមាននិន្នាការនយោបាយ ឬទស្សនៈខុសៗ គ្នា
         -   ការទប់ស្កាត់របបផ្ដាច់ការ ឬរបបគ្រប់គ្រងឯកបក្ស
         -   ការផ្លាស់ប្ដូរមេដឹកនាំប្រទេសតាមរយៈការបោះឆ្នោត ប្រជាពលរដ្ឋជាម្ចាស់អំណាចមានសិទ្ធិបង្កើតគណបក្សនយោបាយ។ល។

             គណបក្សនយោបាយ ជាក្រុមមនុស្សដែលមានគំនិត និងឆន្ទៈស្របគ្នា ហើយរួបរួមគ្នាដោយស្ម័គ្រចិត្តតាមកិច្ចសន្យាបង្កើតឡើងនូវអង្គការមួយដែលមានលក្ខណៈអចិន្ត្រៃយ៍ និងស្វ័យភាព ដើម្បីចូលរួមក្នុងឆាកនយោបាយ ស្របតាមការកំណត់នៃច្បាប់ផ្សេងៗ របស់ជាតិ។ នៅកម្ពុជា ប្រជាពលរដ្ឋចំនួន៨០នាក់យ៉ាងតិច ហើយដែលមានអាយុ១៨ ឆ្នាំឡើង មានសិទ្ធិផ្ដើមបង្កើតគណបក្សនយោបាយមួយបាន។ សិទ្ធិផ្ដើមបង្កើតគណបក្សនយោបាយមួយបាន ដោយគ្រាន់តែធ្វើលិខិតជាលាយលក្ខណ៍អក្សរជូនដំណឹងទៅក្រសួងមហាផ្ទៃ។ ក្រសួងមហាផ្ទៃ ត្រូវឆ្លើយតបជាលាយលក្ខណ៍អក្សរវិញ ថាបានទទួលសេចក្ដីជូនដំណឹងនេះក្នុងរយៈពេលយ៉ាងយូរ ១៥ថ្ងៃ។
             ក្រោយពីការសុំបង្កើតគណបក្សនយោបាយរួចហើយ គណបក្សនេះត្រូវចាប់ផ្ដើមបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងគណកម្មាធិការបណ្ដោះអាសន្ន ដែលមានសមាជិកយ៉ាងតិច ៧រូប ហើយម្នាក់ៗមានអាយុចាប់ពី ២៥ឆ្នាំឡើងសម្រាប់រៀបចំលិខិត និងបំពេញលក្ខខណ្ឌ នៃការសុំចុះបញ្ជីគណបក្សនយោបាយ ដើម្បីបានទទួលសុពលភាពចូលរួមប្រកួតប្រជែងក្នុងការបោះឆ្នោត។ ដើម្បីរៀបចំឱ្យមានដំណើរការល្អ គណបក្សនយោបាយនីមួយៗ ត្រូវរៀបចំលក្ខន្តិកៈនិងគោលនយោបាយសំខាន់ៗ ជាលាយលក្ខណ៍អក្សរ ដោយក្នុងនោះមានឈ្មោះជាអក្សរពេញ អក្សរកាត់ និងសញ្ញាសម្គាល់អាសយដ្ឋាននៃទីស្នាក់ការ សិទ្ធិនិងភារកិច្ចរបស់សមាជិកបក្ស រចនាសម្ព័ន្ធថ្នាក់ជាតិនិងថ្នាក់ក្រោមបន្តបន្ទាប់ បែបបទនៃការជ្រើសរើសគណៈកម្មាធិការនាយក ហិរញ្ញវត្ថុ ទ្រព្យសម្បត្តិរបស់គណបក្សនយោបាយ ។ល។

៣. រចនាសម្ព័ន្ធនិងការទទួលស្គាល់គណបក្សនយោបាយ
៣.១. រចនាសម្ព័ន្ធគណបក្សនយោបាយ

   +   អង្គការដឹកនាំរបស់គណបក្សនយោបាយនីមួយៗ មាន៖
        -   មហាសន្និបាត ឬសមាជ
        -   ក្រុមប្រឹក្សាជាតិ ឬគណៈកម្មាធិការកណ្ដាល
        -   គណៈកម្មាធិការនាយក ឬគណៈកម្មាធិការអចិន្ត្រៃយ៍
        -   គណៈកម្មាធិការអាជ្ញាកណ្ដាល ឬគណៈកម្មាធិការត្រួតពិនិត្យ។

        នៅថ្នាក់កណ្ដាល ក្រុមប្រឹក្សាជាតិ ឬគណៈកម្មាធិការកណ្ដាលដែលដឹកនាំគណបក្ស មានប្រធានគណបក្សមួយរូប អនុប្រធាន អគ្គហិរញ្ញិកមួយរូប ព្រមទាំងឥស្សរជនសំខាន់ៗមួយចំនួនទៀត។ នៅតាមបណ្ដារាជធានី ខេត្ត នីមួយៗ រចនាសម្ព័ន្ធនៃគណបក្សមានគណៈកម្មាធិការនាយករាជធានី ខេត្ត ឬគណៈកម្មាធិការកណ្ដាលរាជធានី ខេត្ត ក្រុមប្រឹក្សាវិន័យ ឬក្រុមប្រឹក្សាវិវាទកម្មរាជធានី ខេត្ត។

៣.២. ការទទួលស្គាល់គណបក្សនយោបាយ

   +   ការចុះបញ្ជីគណបក្សនយោបាយនៅក្រសួងមហាផ្ទៃ ដោយត្រូវបំពេញលក្ខខណ្ឌមួយចំនួនដូចខាងក្រោម៖
         -   ពាក្យសុំចុះបញ្ជីគណបក្សនយោបាយ ដោយមានចុះហត្ថលេខាប្រធានគណបក្ស
         -   ឈ្មោះជាអក្សរពេញ អក្សរកាត់ និងសញ្ញាសម្គាល់គណបក្ស
         -   អាសយដ្ឋាននៃទីស្នាក់ការកណ្ដាលរបស់គណបក្ស
         -   លក្ខន្តិកៈគណបក្សនយោបាយ
         -   បទបញ្ជាផ្ទៃក្នុងគណបក្សនយោបាយ បើមានសេចក្ដីថ្លែងការណ៍របស់គណបក្សនយោបាយ ស្ដីពីការគោរពច្បាប់ផ្សេងៗរបស់ជាតិ
         -   បញ្ជីឈ្មោះសមាជិកយ៉ាងតិច៤០០០ នាក់មកពី រាជធានី ខេត្តមួយចំនួនដោយបញ្ជាក់អាយុទីលំនៅ
         -   ប័ណ្ណសមាជិកគណបក្ស ដែលមានបញ្ជាក់កាលបរិច្ឆេទនៃការចូលជាសមាជិកគណបក្ស
         -   ជីវប្រវត្តិសង្ខេបរបស់ប្រធាន ឬស្ថាបនិកចំនួន ៣នាក់ យ៉ាងតិច
         -   សេចក្ដីប្រកាសអំពីគណនីធនាគារ
​         -   បង្កាន់ដៃថ្លៃអាករចុះបញ្ជីគណបក្សនយោបាយ។

៤. តួនាទីគណបក្សនយោបាយ

         នៅក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ គណបក្សនយោបាយនីមួយៗ មានតួនាទីរៀបចំដំណើរការគ្រប់គ្រង ដឹកនាំគណបក្ស រៀបចំកម្មវិធីនយោបាយ និងគោលការណ៍ផ្សេងៗនៃគណបក្ស ដើម្បីអូសទាញ លើកទឹកចិត្តឱ្យប្រជាពលរដ្ឋគាំទ្រគណបក្សរបស់ខ្លួន នៅពេលមានការប្រកួតប្រជែងគ្នាក្នុងការបោះឆ្នោត។ គណបក្សនយោបាយដែលជាប់ឆ្នោត ទទួលបានសម្លេងគាំទ្រច្រើននៅពេលបោះឆ្នោត នឹងមានតួនាទី ជាគណបក្សកាន់អំណាចនិងដឹកនាំកិច្ចការរដ្ឋទូទៅតាមកម្មវិធីនយោបាយដែលបានកំណត់នៅមុនពេលបោះឆ្នោត។
         គណបក្សនយោបាយដែលទទួលបានសំឡេងគាំទ្រតិច ឬគណបក្សចាញ់ឆ្នោតមានតួនាទី តាមដាន មើលដំណើរការនៃការដឹកនាំរបស់រដ្ឋាភិបាល ទទួលព័ត៌មានពីប្រជាពលរដ្ឋ ហើយលើកសំណើផ្សេងៗ ដល់រដ្ឋាភិបាលដែលពុំទាន់បានបម្រើផលប្រយោជន៍របស់ប្រជាជនបានល្អនៅឡើយ។ គណបក្សនយោបាយនីមួយៗ នឹងខិតខំផ្សព្វផ្សាយគោលនយោបាយរបស់ខ្លួន ដើម្បីអូសទាញប្រជាពលរដ្ឋឱ្យគាំទ្រគណបក្សខ្លួននៅពេលបោះឆ្នោតលើកក្រោយទៀត។