លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ បានកើតមានឡើងជាយូរលង់ណាស់មកហើយ ដែលអ្នកប្រវត្តិសាស្រ្តបានឱ្យឈ្មោះប្រទេសក្រិចថា ជាប្រទេសផ្ដល់កំណើតរបបលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យមុនគេបង្អស់ក្នុងពិភពលោក ។ ប្រជាធិបតេយ្យ មកពីពាក្យបុរាណក្រិច Démokratia
គឺ Demos មាន ន័យថា «ប្រជា ឬប្រជាជន» រីឯ Kratros មានន័យថា «អធិបតេយ្យ» គឺអំណាច ឬជាភាពជាធំ ហើយត្រូវនឹងពាក្យភាសាអង់គ្លេស ថា Democracy ។ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ជាទម្រង់នៃការដឹកនាំប្រទេសដែលអំណាចទាំងអស់ជារបស់ប្រជាពលរដ្ឋ។ អំណាចកំពូលក្នុងរដ្ឋាភិបាល ស្ថិតក្នុងកណ្ដាប់ដៃប្រជាពលរដ្ឋ ប្រើប្រាស់ដោយប្រជាពលរដ្ឋផ្ទាល់ និងដោយអ្នកតំណាងប្រជាពលរដ្ឋដែលជ្រើសរើសដោយការបោះឆ្នោត ។ រដ្ឋាភិបាលជាតំណាងប្រជាពលរដ្ឋធ្វើគឺត្រូវស្របតាមឆន្ទៈនិងផ្ដល់ផលប្រយោជន៍ទៅប្រជាពលរដ្ឋ។ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ជាជម្រើសខាងនយោបាយមួយដែលរដ្ឋាភិបាលជារដ្ឋាភិបាល ជ្រើសរើសឡើងដោយប្រជាជន និងបម្រើផលប្រយោជន៍ប្រជាជន។ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យពិតប្រាកដ អាចកំណត់វិនិច្ឆ័យដោយ នីតិរដ្ឋ ពោលគឺ មានការគោរពសេចក្ដីថ្លៃថ្នូររបស់មនុស្ស ធានានូវសិទ្ធិទាំងឡាយរបស់បុគ្គលរួមមាន៖
- សិទ្ធិពលរដ្ឋ
- សិទ្ធិនយោបាយ
- សិទ្ធិវប្បធម៌
- សិទ្ធិសង្គម
- និងសិទ្ធិសេដ្ឋកិច្ច។
ក្នុងន័យនេះ គឺប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់រូបមានសិទ្ធិជ្រើសរើសរាល់អ្វីៗទៅតាមចំណង់ចំណូលចិត្ត
របស់ខ្លួន ប៉ុន្តែត្រូវស្ថិតនៅក្នុងក្របខ័ណ្ឌច្បាប់ និងសីលធម៌សង្គម ។ នៅក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យរាល់ការសម្រេចចិត្ត វិធានការសកម្មភាពរបស់រដ្ឋាភិបាល ត្រូវស្ថិតនៅក្រោមមូលដ្ឋាននៃច្បាប់ជានិច្ច គឺ មិនអាចមានបុគ្គល ឬក្រុមមនុស្សណា ប្រព្រឹត្តល្មើសច្បាប់បានទេមានន័យថា ទាំងប្រជាពលរដ្ឋទាំង
អ្នកដឹកនាំ គឺត្រូវមានភាពស្មើៗគ្នានៅចំពោះមុខច្បាប់ ។
+ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យពេញលក្ខណៈមានដូចជា៖
- ការគោរពសិទ្ធិសេរីភាព និងសេចក្តីថ្លៃថ្នូររបស់មនុស្ស
- សេរីភាពសារព័ត៌មាន និងការបញ្ចេញមតិ
- ការបង្កើតគណៈបក្សនយោបាយ ការបោះឆ្នោតដោយសេរី និងយុត្តិធម៌
- ការបង្កើតប្រព័ន្ធពហុបក្ស
- ការបែងចែកអំណាចដាច់ពីគ្នា ។ល។
មនុស្សគ្រប់រូប
មានសិទ្ធិសេរីភាពគ្រប់បែបយ៉ាងដូចមានចែងនៅក្នុងសេចក្ដីថ្លែងការណ៍ជាសកលរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិស្ដីពីសិទ្ធិមនុស្ស និងកតិកាសញ្ញាអន្តរជាតិស្ដីពី សិទ្ធិពលរដ្ឋ
សិទ្ធិនយោបាយ សិទ្ធិសេដ្ឋកិច្ច សិទ្ធិវប្បធម៌ សិទ្ធិសង្គមកិច្ច
និងការគោរពសិទ្ធិស្ត្រី និងសិទ្ធិកុមារ។
មនុស្សទាំងអស់មានភាពស្មើគ្នានៅចំពោះមុខច្បាប់ មានសិទ្ធិសេរីភាពដូចគ្នាដោយគ្មានការប្រកាន់ពូជសាសន៍ ពណ៌សម្បុរ ភេទ ជំនឿ សាសនា និន្នាការនយោបាយ ដើមកំណើតជាតិ ឋានៈនៅក្នុងសង្គមឡើយ។
សេរីភាពសារព័ត៌មាន តាមរយៈ ការបង្កើតប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយដូចជា
ទូរទស្សន៍ វិទ្យុ អ៊ីនធឺណេត កាសែត ទស្សនាវដី្ត។ មានសារៈសំខាន់ដល់ប្រជាពលរដ្ឋដូចជា៖
- ជួយផ្សព្វផ្សាយព័ត៌មាននិងព្រឹត្តការណ៍នានាក្នុងនិងក្រៅ
- ប្រទេសដល់ប្រជាពលរដ្ឋឱ្យបានដឹងពីសភាពការណ៍មួយ
- ដែលកើតមានដោយជួយផ្សព្វផ្សាយចំណេះដឹង និងគំនិតថ្មីៗបន្ថែមទៀត
- ជួយដល់ការអភិវឌ្ឍទាំងផ្នែកនយោបាយទាំងផ្នែកវិទ្យាសាស្រ្តបច្ចេកទេស
- ផ្តល់ព័ត៌មាននិងបទពិសោធន៍ថ្នាក់ដឹកនាំ
- ផ្សព្វផ្សាយគំនិតថ្មីៗ លើគ្រប់វិស័យ ពិសេសបញ្ហាជាតិនានា។
រាល់គណៈបក្សនយោបាយទាំងអស់ សុទ្ធតែមានសិទ្ធិចូលរួមប្រឡងប្រណាំង ប្រកួតប្រជែងក្នុងការឈរឈ្មោះឱ្យគេបោះឆ្នោតដូចៗគ្នា ដើម្បីគ្រប់គ្រងប្រទេស។
ប្រជាពលរដ្ឋទាំងអស់ គឺទាមទារចាំបាច់ក្នុងការជ្រើសរើសតំណាងរបស់ខ្លួនទៅធ្វើការនៅក្នុងរដ្ឋសភា ក្នុងរដ្ឋាភិបាល ដើម្បីបម្រើផលប្រយោជន៍ប្រទេសជាតិ ហើយអ្នកតំណាងទាំងនោះ ត្រូវបានជ្រើសរើសតាមរយៈការបោះឆ្នោត ។
នៅក្នុងសង្គមលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ គេទទួលស្គាល់ថា មនុស្សម្នាក់ៗ ឬក្រុមមនុស្សនីមួយៗ សុទ្ធតែមានគំនិតនិងជំនឿប្លែកៗគ្នា ។ មនុស្សម្នាក់មានទស្សនៈពហុបក្ស រាល់ទស្សនៈដែលបានសម្ដែងចេញមក មិនមែនសុទ្ធតែដូចគ្នាឬសុទ្ធតែត្រឹមត្រូវទាំងអស់នោះទេ ។ ការបង្កើតឱ្យមានប្រព័ន្ធពហុបក្ស គឺជាការប្រសើរ ព្រោះទុកលទ្ធភាពឱ្យប្រជាពលរដ្ឋបានគិតពិចារណានិងសម្រេចចិត្តជ្រើសរកគណៈបក្សណាមួយ ឬបុគ្គលណាម្នាក់ដែលមានទស្សនៈដូចខ្លួន ឬដែលខ្លួនបានពេញចិត្ត ។
ដើម្បីអនុវត្តតាមគោលការណ៍នៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យឱ្យបានត្រឹមត្រូវ អំណាចគ្រប់គ្រងរដ្ឋត្រូវបែងចែកឱ្យដាច់ពីគ្នា ហើយអំណាចទាំងនោះ មានអំណាចនីតិប្បញ្ញត្តិ អំណាចនីតិប្រតិបត្តិ និង អំណាចតុលាការ ។ អំណាចនៃការគ្រប់គ្រងរដ្ឋទាមទារឱ្យមានការបែងចែកអំណាចដាច់ដោយឡែកពីគ្នា ព្រោះដើម្បីចៀសវាងអំពើរំលោភអំណាចគ្នាទៅវិញទៅមកដែលនឹងអាចកើតមានឡើង ឬអំណាចនៃស្ថាប័ន ទាំងអស់នេះស្ថិតក្នុងដៃបុគ្គលតែម្នាក់ ឬអង្គការតែមួយ ។ អំណាចរួមមាន អំណាចនីតិប្បញ្ញត្តិ អំណាចនីតិប្រតិបត្តិ និងអំណាចតុលាការ ។ រាល់អំណាចនៃអង្គការទាំងបីនេះត្រូវប្រតិបត្តិជាឯកច្ឆ័នពីគ្នា តែមានសិទ្ធិអំណាចលើគ្នាទៅវិញទៅមក ដើម្បីឱ្យមានតុល្យភាពអំណាចក្នុងការទប់ទល់កុំឱ្យមានការរំលោភគ្នាទៅវិញទៅមក ។
+ អំណាចនីតិប្បញ្ញត្តិ(រដ្ឋសភានិងព្រឹទ្ធសភា) មានកាតព្វកិច្ចពីរយ៉ាងដែលត្រូវបំពេញ
គឺកាតព្វកិច្ចធ្វើច្បាប់ និងតាមដានប្រសិទ្ធិភាពនៃការអនុវត្តច្បាប់ ។
+ អំណាចនីតិប្រតិបត្តិ(រដ្ឋាភិបាល)
ជាអំណាចមួយដែលមានមុខងារដឹកនាំប្រតិបត្តិនយោបាយក្នុង និងក្រៅប្រទេសទៅតាមច្បាប់និងកម្មវិធីនយោបាយដែលរដ្ឋសភាបានផ្ដល់សេចក្ដីទុកចិត្តរួចហើយ។
+ អំណាចតុលាការ គឺជាអំណាចមួយដែលមានភាពឯករាជ្យ
នោះទើបអាចរក្សាបាននូវយុត្តិធម៌សង្គម ការពារផលប្រយោជន៍ប្រជាពលរដ្ឋ
និងការគោរពសិទ្ធិមនុស្ស។ ដើម្បីឱ្យតុលាការមានភាពឯករាជ្យ លុះត្រាតែមានចៅក្រមប្រកបទៅដោយឯករាជ្យ។ ចៅក្រមដែលមានឯករាជ្យគឺចៅក្រមដែល៖
- ធ្វើការវិនិច្ឆ័យ ជំនុំជំរះដោយផ្អែកទៅលើច្បាប់
ឬលិខិតបទដ្ឋានគតិយុត្តិនានា។
- កាត់សេចក្ដីដោយគ្មានការទទួលបញ្ជាពីស្ថាប័ន ឬបុគ្គលណាម្នាក់
ឬក្រុមគណបក្សនយោបាយណាមួយឡើយ។
- កាត់សេចក្ដីដោយមិនលំអៀងទៅភាគីណាមួយ។
- មិនទទួលផលប្រយោជន៍នៅក្នុងរឿងក្ដីដែលត្រូវធ្វើការជំនុំជំរះ។
សង្គមប្រជាធិបតេយ្យ
បានធានាឱ្យប្រជាពលរដ្ឋចេះគោរពសិទ្ធគ្នាទៅវិញទៅមក មានសិទ្ធិសេរីភាពក្នុងការបញ្ចេញមតិយោបល់
ធានាសុវត្ថិភាព និងអភិវឌ្ឍន៍លើគ្រប់វិស័យ ពិសេសអាចគ្រប់គ្រងជោគវាសនាអនាគតប្រទេសជាតិរបស់ខ្លួនដោយខ្លួនឯងទៀតផង។
លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ
មានសារប្រយោជន៍ក្នុងការជួយជំរុញការអភិវឌ្ឍផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច
ហើយជារបបមួយដែលជួយទប់ស្កាត់មិនឱ្យកើតមានសង្គ្រាម
ការពារទប់ទល់មិនឱ្យកើតមានអំពើពុករលួយនិងចូលរួមជួយលើកស្ទួយសុខសន្តិភាពនិងសន្តិសុខក្នុងសង្គម។
+ សារប្រយោជន៍នៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ រួមមាន ៖
- ប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់រូប មានសិទ្ធិស្មើៗគ្នាក្នុងការទៅបោះឆ្នោត
និងឈរឈ្មោះជាបេក្ខជន។
- ប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់រូប មានសិទ្ធិក្នុងការបង្កើតគណបក្សនយោបាយ
សិទ្ធិប្រជុំ សិទ្ធិធ្វើកូដកម្ម ឬបាតុកម្មសមស្របតាមច្បាប់កំណត់
និងមានសិទ្ធិអាចធ្វើញត្តិប្ដឹងដោយសន្តិវិធី។
- រាល់ការកាត់ក្ដីរបស់តុលាការ គឺកាត់ក្ដីដោយយុត្តិធម៌
គ្មានលំអៀង និងមិនស្ថិតនៅក្រោមការកៀបសង្កត់របស់នរណាម្នាក់ ឬគណបក្សណាមួយ
ហើយមានភាពឯករាជ្យ។
- រាល់ការសម្ដែងមតិយោបល់តាមរយៈសារព័ត៌មាន ត្រូវធ្វើឡើងតាមឆន្ទៈរបស់ខ្លួន
ក្នុងការរិះគន់ស្ថាបនា។
- ប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់រូប មានសិទ្ធិស្មើៗ គ្នាក្នុងការទៅបោះឆ្នោតនិងឈរឈ្មោះជាបេក្ខជនឱ្យគេបោះឆ្នោតឱ្យ។
- ប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់រូបមានសិទ្ធិក្នុងការបង្កើតគណបក្សនយោបាយ
សិទ្ធិប្រជុំ សិទ្ធិធ្វើកូដកម្មឬបាតុកម្មសមស្របតាមច្បាប់កំណត់
និងមានសិទ្ធិអាចធ្វើញ្ញត្តិប្ដឹងដោយសន្តិវិធី។
- ក្នុងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ
គេតែងទាមទារឱ្យមនុស្សក្នុងសង្គមមានអត្តចរិតល្អ
ពោលគឺត្រូវមានគំនិតចេះអត់ឱនចំពោះអ្នកដែលមានសំឡេងភាគតិចជាងខ្លួន ហើយចេះថ្លឹងថ្លែងរកហេតុផល
និងបំពេញតាម សេចក្ដីត្រូវការរបស់អ្នកដទៃតាមរយៈការពិភាក្សា
ឬការអង្គុយនិយាយចរចាដេញដោលគ្នា។
- ដើម្បីឱ្យលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យមានដំណើរការល្អ និងមាននិរន្តរភាព
លុះត្រាតែរាល់ការដឹកនាំនិងគ្រប់គ្រងរដ្ឋត្រូវធ្វើឡើងតាមរយៈការបោះឆ្នោតដោយសេរីនិងយ៉ាងត្រឹមត្រូវបំផុត។
- ការកំណត់ពេលនៃការបោះឆ្នោត ជាការផ្ដល់ឱកាសឱ្យប្រជាពលរដ្ឋជ្រើសរើសអ្វីដែលពួកគេចង់បាន។
ជារួម ដើម្បីឱ្យលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ មានដំណើរការល្អ និងមាននិរន្តភាព លុះត្រាតែរាល់ ការដឹកនាំ និងគ្រប់គ្រងរដ្ឋ ត្រូវធ្វើឡើងតាមរយៈការបោះឆ្នោតដោយសេរី និងយ៉ាងត្រឹមត្រូវបំផុត។ ការជ្រើសរើសអ្នកដឹកនាំតាមរយៈការបោះឆ្នោតនេះ ជាយន្តការមួយសម្រាប់បន្ធូរបន្ថយភាពតានតឹងខាងវិស័យនយោបាយ ហើយក៏អាចទប់ស្កាត់មិនឱ្យកើតមានអំពើហិង្សាផ្សេងៗដែលអាចកើតមានឡើងបានដូចជា ការធ្វើរដ្ឋប្រហារឬការកើតមានសង្គ្រាមស៊ីវិលជាដើម។