(ជ១) មេរៀនទី៨៖ (សង្ខេបមេរៀន) ការអធ្យាស្រ័យនិងការសន្ដោស

១. និយមន័យការអធ្យាស្រ័យនិងការសន្ដោស

​​        ការអធ្យាស្រ័យនិងការសន្ដោស គឺជាគុណធម៌ដ៏ឧត្ដមដែលមនុស្សគ្រប់រូបត្រូវប្រកាន់យកទុកជាមាគ៌ាមួយដ៏ប្រសើរឆ្ពោះទៅរកសេចក្ដីសុខក្នុងការរស់នៅ។ ការអធ្យាស្រ័យ គឺការគោរពគ្នា ការយោគយល់ ការអត់ឱនគ្នា តាមរយៈការយល់ចិត្តគ្នាទៅវិញទៅមកទាំងកាយ វាចា ទាំងចិត្ត។ នៅពេលមានកង្វះខាតសេចក្ដីស្រឡាញ់ រាប់អាន នោះពិតជាគ្មានការអធ្យាស្រ័យគ្នាជាមិនខាន។ ជនណាដែលដឹង ឬស្គាល់ពីរបៀបលើកសរសើរនូវអំពើជាកុសលរបស់មនុស្សនិងស្ថានភាពនានា នោះពិតជាមានការអធ្យាស្រ័យគ្នា។

       ការអធ្យាស្រ័យ ជាចំណង់ចិត្ត ឬជាសមត្ថភាពម៉្យាងរបស់មនុស្ស ដើម្បីប្រឈមនឹងស្ថានការណ៍លំបាកនានា។ 

       មនុស្សមានគំនិតអធ្យាស្រ័យ គឺជាមនុស្សមិនមានះ ថា មានតែគំនិតរបស់ខ្លួនទេដែលត្រូវ តែគំនិតអ្នកដទៃក៏អាចត្រូវដែរ ជាគំនិតដែលខ្លួនទទួលយកមតិអ្នកដទៃមកពិចារណា។ ការសន្ដោស គឺជាសេចក្ដីត្រេកអរពេញចិត្តចំពោះវត្ថុដែលជារបស់ខ្លួនមាន របស់ដែលខ្លួនរកបាន របស់ទ្រព្យរកបានដោយវិធីត្រឹមត្រូវតាមសមត្ថភាព គឺរក បានប៉ុន្មាន ក៏ល្មមចិត្តត្រឹមប៉ុណ្ណោះ មិនសង្វាតលោភលន់និងមិនវាទទីហួសហេតុ ហួសបំណងរបស់ខ្លួនឡើយ។ ការសន្ដោស គឺការត្រេកអរពេញចិត្តនឹងរបស់ដែលខ្លួនគួរបាន គឺបានដោយអាជីវកម្មសុចរិត ត្រឹមត្រូវ តែមិនគួរត្រេកអរចំពោះរបស់ដែលបានមកមិនប្រកបដោយធម៌ ឬដោយអំពើទុច្ចរិតនោះឡើយ។ ការអធ្យាស្រ័យ ការសន្ដោស គឺការបន្ទន់ចិត្ត និងការមិនប្រកាន់ទោសចំពោះខ្លួនឯងផង ចំពោះអ្នកដទៃផង។

២. រូបភាពនៃការប្រកាន់ធម៌អធ្យាស្រ័យនិងធម៌សន្ដោស

       មនុស្សមានធម៌អធ្យាស្រ័យនិងធម៌សន្ដោស តែងមានចិត្តទូលាយ មិនឆេវឆាវ មិនអន្ទះអន្ទែងចំពោះទង្វើដែលមិនសមរម្យមកលើខ្លួនឡើយ។ ហេតុការណ៍អ្វីក៏ដោយ អ្នកមានគំនិតអធ្យាស្រ័យ តែងតែយកហេតុការណ៍ ឬទង្វើនោះមកពិចារណាគ្រប់ជ្រុងជ្រោយ ទើបធ្វើសេចក្ដីសម្រេចចិត្ត ព្រោះថាមនុស្សគ្រប់រូបតែងតែមានកំហុសពុំអាចចៀសរួច។

       គេតែងនិយាយថា មានតែខ្លួនយើងទេទើបមានសមត្ថភាពធ្វើឱ្យខ្លួនយើងមានឈ្មោះល្អឡើងវិញបាន ទោះបីពីគ្រាមុន យើងបានធ្វើអំពើមិនល្អយ៉ាងណាក៏ដោយ មានន័យថា យើងជួយខ្លួនយើងជាមុនសិន ទើបទេវតាជួយយើងជាក្រោយ។ បើយើងមិនព្រមទទួលសារភាពកំហុសទាំងឡាយដែលគេចង្អុលប្រាប់យើង គឺបានន័យថាយើងបន្ថែមកំហុសខ្លួនឯងទៅវិញទេ។ ដើម្បីឱ្យជីវិតរបស់យើងមានភាពសុខសាន្ដ សុភមង្គលសម្រាប់អនាគត យើងគួរតែបំបាត់ការគុំកួនចេញឱ្យអស់ពីសន្ដានចិត្តរបស់យើង ហើយជ្រើសរើសយកធម៌អធ្យាស្រ័យមកដាក់ក្នុងចិត្តយើងវិញទើបនាំសេចក្ដីសុខដល់ខ្លួន គ្រួសារ និងសង្គមជាតិទាំងមូល។ ការសន្ដោស ជាធម៌ដែលមនុស្សគ្រប់រូប គ្រប់វណ្ណៈប្រតិបត្តិបាន ដើម្បីឈានទៅរកសុខសន្តិភាពនិងការអភិវឌ្ឍដល់មនុស្សគ្រប់រូប។ អំពើចោរកម្ម ការលួចប្លន់ តែងតែកើតមានដោយសារ មនុស្សមួយចំនួនគ្មានធម៌សន្ដោសនៅក្នុងចិត្ត ហើយបង្កឱ្យមានការព្រួយបារម្ភ ភ័យខ្លាចដល់អ្នកដទៃ។

   +   មនុស្សដែលប្រកាន់ធម៌សន្ដោស គឺជាមនុស្សដែល៖
        -   ចេះស្វែងរកទ្រព្យក្នុងផ្លូវល្អ
        -   ចេះគ្រប់គ្រងរក្សាទ្រព្យ
        -   មានការព្យាយាមខិតខំរកទ្រព្យ
        -   ចេះស្គាល់ប្រមាណក្នុងការចាយវាយ

       ការលោភលន់ចង់បានហួសកម្រិត ជាហេតុធ្វើឱ្យមនុស្សប្រព្រឹត្តប្រាសចាកសីលធម៌ និងច្បាប់ផ្សេងៗរបស់សង្គម ព្រោះតែការមើលឃើញតែប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួន។ ការឃើញតែប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួន គឺកើតមកពីចិត្តប្រាសចាកធម៌សន្ដោសនេះឯង។ ដូចនេះមនុស្សគ្រប់រូបដែលចង់បានសេចក្ដីសុខចម្រើនដល់ខ្លួន គ្រួសារ និងប្រទេសជាតិ ត្រូវតែព្យាយាមបោះបង់ចោលការប្រាថ្នាហួសហេតុ(លោភ) ដោយប្រកាន់ខ្ជាប់ធម៌សន្ដោស។

៣. ទស្សនៈផ្សេងៗទាក់ទងនឹងធម៌អ្យាស្រ័យនិងធម៌សន្ដោស

       ព្រះពុទ្ធ កាលទ្រង់សម្ដែងធម៌សន្ដោសឱ្យគ្រហស្ថ ឬមនុស្សស្ដាប់ ទ្រង់ទូន្មានឱ្យមនុស្ស ត្រេកអរ ពេញចិត្តចំពោះវត្ថុដែលជារបស់ខ្លួន ពោលគឺធ្វើជាមនុស្សមិនត្រូវចង់បាន ចង់មានឱ្យហួសហេតុពេកទេ គឺត្រូវចង់បានអ្វីៗ ឱ្យសមល្មមនឹងសមត្ថភាពនិងលទ្ធភាពរបស់ខ្លួនដែលមាន។

សេចក្ដីត្រេកអរ ពេញចិត្តនឹងវត្ថុជារបស់ខ្លួន ហៅថា « សន្ដោស »  ដែលតាមពុទ្ធបំណងនោះ មានលក្ខណៈបីយ៉ាង គឺ ៖

   -   សកេនសន្ដោស
   -   សន្ដេកសន្ដោស
   -   សមេនសន្ដោស
​​        ការលួចប្លន់ ឬការធ្វើចោរកម្មទាំងឡាយ ដែលមានសព្វថ្ងៃនេះ ក៏ព្រោះតែមានមនុស្សគ្មានធម៌សន្ដោសនេះឯង។
​​        កាលណាមនុស្សម្នាក់ៗ ជ្រើសរើសយកធម៌អហិង្សា ឬធម៌អធ្យាស្រ័យមកដាក់ក្នុងចិត្ត មនុស្សអាចឈ្នះចិត្តភ្លើតភ្លើនរបស់ខ្លួនបាន ពេលនោះនឹងកើតមានសង្គមមួយពោរពេញទៅដោយភាពរុងរឿង និងសុខសន្តិភាព។

​​        ចំណុចនេះមានន័យថា បើមានទំនាស់នឹងគ្នា យើងត្រូវប្រើធម៌អហិង្សា ឬធម៌អធ្យាស្រ័យ យោគយល់គ្នា ទើបអាចបង្ក្រាបកំហឹង ឬទោសៈរបស់មនុស្សបាន ដូចពាក្យស្លោកខ្មែរថា « កុំប្រើកំហឹងទល់កំហល់ »។

​​        សកេនសន្ដោស មានន័យថាសេចក្ដីត្រេកអរពេញចិត្តនឹងរបស់ដែលមាន ដូចជាត្រេកអរនឹងទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ខ្លួន កូនប្រពន្ធ និងប្រទេសជាតិរបស់ខ្លួន។ ការត្រេកអរបែបនេះហៅថា សន្ដោសចំពោះរបស់ដែលខ្លួនមាន។ បើយើងពិចារណាតាមហេតុផល គង់នឹងដឹងថា មនុស្សដែលមានចិត្តត្រេកអរស្រឡាញ់តែសម្បត្តិរបស់ខ្លួន កូនប្រពន្ធខ្លួន ផលិតផលជាតិខ្លួន ប្រទេសជាតិរបស់ខ្លួន រមែងជាបុគ្គលធ្វើសេចក្ដីចម្រើន បានច្រើនជាងអ្នកដែលមិនចូលចិត្តនឹងវត្ថុដែលជារបស់ខ្លួនមាន។

​​        សន្ដេកសន្ដោស មានន័យថា សេចក្ដីត្រេកអរនឹងរបស់ដែលរកបាន។ ទ្រព្យសម្បត្តិដែលបានមកក៏ព្រោះតែយើងចេះស្វែងរកដោយត្រឹមត្រូវ រកបានប៉ុន្មានគប្បីត្រេកអរត្រឹមប៉ុណ្ណោះ មិនត្រូវត្រេកអរហួសពីចំនួនដែលខ្លួនរកបានឡើយ។ បើយើងចង់បានហួសពីនេះ នៅពេលដែលយើងស្វែងរកមិនបានតាមកំណត់ដែលយើងប្រាថ្នា នោះនាំឱ្យយើងមួម៉ៅក្ដៅក្រហាយ ដេកស្ដាយនឹងទ្រព្យដែលមិនបានដូចបំណង មុខជានឹងកើតទុក្ខហើយដាច់ធម៌សន្ដោសទៀតផង ព្រោះយើងមិនបានត្រេកអរនឹងរបស់ដែលរកបាន។

​​        សមេនសន្ដោស មានន័យថា សេចក្ដីត្រេកអររបស់ដែលគួរ។ ទ្រព្យសម្បត្តិដែលរកបានមកនោះអាចបានមកដោយវិធីអាក្រក់ក៏មាន មិនសមរម្យនឹងខ្លួនអ្នកស្វែងរកនោះក៏មាន។ ដូច្នេះយើងគប្បីពិចារណាមើលថា ទ្រព្យដែលរកបានមកនោះ តើរកបានដោយអំពើត្រឹមត្រូវឬទេ ? សមរម្យនឹងឋានៈ សមត្ថភាព និងកិត្តិយសរបស់ខ្លួន គប្បីកុំត្រេកអរឱ្យសោះ។ ការលួចប្លន់ ការកេងប្រវ័ញ្ច ការទទួលសំណូក ចាត់ទុកជាអំពើអាក្រក់។ បើរកទ្រព្យបានដោយវិធីអាក្រក់ដូច្នេះ ឈ្មោះថាបានប្រព្រឹត្តកន្លងធម៌សន្ដោស។ ធម៌សន្ដោស គឺការត្រេកអរពេញចិត្តនឹងទ្រព្យដែលជារបស់ខ្លួនមាន ​ទ្រព្យដែលខ្លួនរកបាន និងទ្រព្យដែលគួរដល់ខ្លួន។

​​        ខុងជឺ ទស្សនវិទូចិន(៥៥១-៤៧៩ មុន គ.ស.) បានផ្ដល់ទស្សនៈថា « កុំធ្វើទៅលើអ្នកដទៃនូវអំពើអ្វីដែលមិនចង់ឱ្យអ្នកដទៃធ្វើមកលើខ្លួនវិញ  » ។

​​        ខុងជឺ ទស្សនវិទូចិន(៥៥១-៤៧៩ មុន គ.ស.) បានអះអាងថា « មនុស្សដែលមានគុណធម៌ពិត មានបំណងបង្កើតខ្លួនឯងដោយស្វែងរកភាពជោគជ័យឱ្យខ្លួនឯងផង និងជួយជំរុញឱ្យអ្នកដទៃបានជោគជ័យដូចខ្លួនឯងដែរ »។ ទស្សនៈរបស់ខុងជឺ  សុទ្ធតែបង្ហាញដល់មនុស្សគ្រប់រូបឱ្យមានការអត់ធ្មត់ ចេះអត់ឱន ឬអធ្យាស្រ័យឱ្យគ្នាទៅវិញទៅមក មិនឈ្លោះទាស់ទែងគ្នា ពោលគឺយកធម៌អហិង្សាតបទៅនឹងហិង្សា ដើម្បីឱ្យសង្គមបានសេចក្ដីសុខនិងមានការរីកចម្រើន។

​​        មហាត្មៈគន្ធី ទស្សនវិទូឥណ្ឌា(១៨៦៩-១៩៤៨ នៃគ.ស.) បានផ្ដល់យោបល់ថា « ចិត្តភ្លើងពុំអាចរំលត់ដោយចិត្តភ្លើងបានទេ តែគេត្រូវយកចិត្តទឹកទៅរំលត់ចិត្តភ្លើង »។

​​        ឡាហ្វុងតែន កវីបារាំង(១៦២១-១៦៩៥ នៃគ.ស.) បាននិយាយ « មនុស្សយើងអធ្យាស្រ័យឱ្យខ្លួនយើងគ្រប់កំហុសទាំងឡាយ ក៏ប៉ុន្តែមិនចូលចិត្តអធ្យាស្រ័យកំហុសឱ្យអ្នកដទៃឡើយ »។ ទស្សនៈរបស់ ឡាហ្វុងតែន ដូចគ្នានឹងកំណាព្យរបស់ខ្មែរ ថា «ទោសគេតូចសោតសល់ រមិលយល់ប៉ុនទាំងភ្នំ »។

​​        ពីសាណូនីកូឡា ជាងចម្លាក់អ៊ីតាលី បានពោលថា « ការសងសឹកជាមួយនឹងមនុស្សដែលបំពានមកលើរូបយើង គឺយើងដាក់ខ្លួនយើងឱ្យស្មើនឹងសត្រូវ។ បើយើងអធ្យាស្រ័យឱ្យគេ គឺយើងលើកស្ទួយខ្លួនយើងឱ្យខ្ពស់ជាងគេ។ ការអធ្យាស្រ័យចំពោះខ្លួនឯង ហើយតឹងតែងចំពោះអ្នកដទៃ គឺជាកំហុសតែមួយដូចគ្នា» ។ ចំណុចនេះមានន័យថា រវាងការសងសឹកនិងការអធ្យាស្រ័យ យើងគួរជ្រើសរើសយកការអធ្យាស្រ័យប្រសើរជាង។

៤. ផលនៃការប្រកាន់ធម៌អធ្យាស្រ័យនិងធម៌សន្ដោស

​​       ការប្រកាន់ខ្ជាប់ធម៌អធ្យាស្រ័យនិងធម៌សន្ដោស អាចធ្វើឱ្យយើងមានសេចក្ដីស្ងប់ក្នុងចិត្ត មិនមួម៉ៅ ហើយក៏អាចធ្វើឱ្យអ្នកដទៃដែលមានទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងយើង ក៏បានសេចក្ដីសុខដែរ។

       មនុស្សមានគំនិតអធ្យាស្រ័យ មិនគិតថាមានតែខ្លួនទេដែលត្រូវ អ្នកដទៃក៏អាចត្រូវដែរ ហើយខ្លួនយើងជួនកាលក៏អាចខ្វះចន្លោះដែរ។ ដូច្នេះ មុននឹងសម្រេចចិត្តថាមតិគេខុស គួរតែពិនិត្យ ពិចារណា​ឱ្យបានល្អិតល្អន់ជាមុនសិន ទើបការវិនិច្ឆ័យរបស់យើងបានលទ្ធផលជាវិជ្ជមាន។ការមិនចេះអត់ឱន អធ្យាស្រ័យ ច្រើនតែកើតមកពីការមិនចេះអត់ធ្មត់ ការពិចារណាមិនដឹងសេចក្ដីត្រូវការ និងបែបបទគិតគូររបស់មនុស្សដទៃ។ មនុស្សម្នាក់ៗ ត្រូវមានខន្តី ឬអំណត់អត់ធន់ជាមួយមនុស្សទាំងអស់។ ទោសៈតែងនាំបុគ្គលទៅរកសេចក្ដីវិនាស។ ទោសៈ បង្កឱ្យរូបកាយចុះខ្សោយ និងធ្វើឱ្យចិត្តអាប់អួរ។ យើងគប្បីយកធម៌អធ្យាស្រ័យ និងធម៌សន្ដោសតបនឹងហិង្សា ដើម្បីឱ្យមនុស្សរស់នៅក្នុងសង្គមបានសេចក្ដីសុខនិងរីកចម្រើន។

   +   ផលនៃការប្រកាន់ធម៌អធ្យាស្រ័យ និងធម៌សន្ដោស គឺ ៖
        -   ធ្វើឱ្យយើង ត្រេកអរពេញចិត្តនឹងសម្បត្តិខ្លួនមាន និងសម្បត្តិដែលរកបានមកដោយសុចរិត។
        -   ធ្វើឱ្យយើង ចេះគិតមើលថា សម្បត្តិណាដែលគួរត្រេកអរនិងសម្បត្តិណាដែលមិនគួរត្រេកអរ។
        -   ធ្វើឱ្យយើង មានចិត្តស្ងប់ដោយគ្មានវិប្បដិសារី។
        -   ធ្វើឱ្យយើង អាចកាត់បន្ថយសត្រូវនិងបង្កើនមិត្ត
        -   មានឈ្មោះថា ជាអ្នកបានធ្វើប្រយោជន៍ឱ្យដល់ខ្លួនផង និងឱ្យដល់សង្គមផង។

       ធម៌អធ្យាស្រ័យនិងធម៌សន្ដោស នៅតែជាមាគ៌ាមួយដ៏ល្អសម្រាប់ឱ្យមនុស្សគ្រប់រូបស្វែងរកសេចក្ដីសុខនិងសន្តិភាពនៅក្នុងគ្រួសារ ក៏ដូចនៅក្នុងសង្គមជាតិទាំងមូលផងដែរ។ ទោះបីជាអ្នកដទៃគេធ្វើយ៉ាងណាចំពោះយើង ក៏យើងត្រូវប្រកាន់ខ្ជាប់ការអធ្យាស្រ័យ ការសន្ដោសប្រណី ទើបយើងរស់នៅប្រកបដោយភាពសុខដុមរមនា។