(ជ៣) មេរៀនទី១២៖ (សង្ខេបមេរៀន) ការឈរឈ្មោះ និងការបោះឆ្នោត

១. ការបោះឆ្នោត 

        ការបោះឆ្នោត ជាសិទ្ធិនយោបាយ និងជាការទទួលខុសត្រូវជាចម្បងរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ។ ការបោះឆ្នោត ជាពេលវេលាមួយដែលប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់រូបបានសម្ដែងឆន្ទៈរបស់ខ្លួន ដើម្បីបោះឆ្នោតជ្រើសរើសបេក្ខជនដែលខ្លួនពេញចិត្ត ឱ្យធ្វើជាអ្នកដឹកនាំរបស់ខ្លួន ដោយគិតទៅលើសមត្ថភាពការងារ ការប្ដេជ្ញាចិត្តបម្រើសុខុមាលភាពប្រជាជន ការខិតខំ កសាងប្រទេសជាតិរបស់បេក្ខជននោះ។ ការបោះឆ្នោតផ្ដល់ឱកាសឱ្យប្រជាពលរដ្ឋជ្រើសរើសមេដឹកនាំ ឬគណបក្សណាមួយក្នុងចំណោមគណបក្ស​ទាំងឡាយ ដែលចូលរួមប្រកួតប្រជែងគ្នា ធ្វើជាអ្នកដឹកនាំគ្រប់គ្រងប្រទេសជាតិ។

២. សិទ្ធិបោះឆ្នោត

        សិទ្ធិបោះឆ្នោតជាសិទ្ធិមូលដ្ឋាននៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ។ ការអនុវត្តសិទ្ធិបោះឆ្នោតបានជះឥទ្ធិពល យ៉ាងខ្លាំង ដល់ការពង្រឹងគុណភាពនៃការដឹកនាំគ្រប់លំដាប់ថ្នាក់។ តាមរយៈការបោះឆ្នោត ប្រជាពលរដ្ឋមានសិទ្ធិ និងឱកាសបញ្ចេញគំនិតរបស់ខ្លួនដោយសម្ងាត់លើសន្លឹកឆ្នោត ដើម្បីជ្រើសរើសតំណាងដែលជាទីទុកចិត្តរបស់ខ្លួនជាថ្មី ឬគាំទ្រតំណាងចាស់ដែលដឹកនាំល្អឱ្យបន្តការដឹកនាំជាបន្តទៀត។

   +   អ្នកបោះឆ្នោតមានសិទ្ធិ ដូចជា៖
         -   ទទួលព័ត៌មានអំពីដំណើរការបោះឆ្នោតដោយតម្លាភាព
         -   ចូលរួមប្រជុំនិងបញ្ចេញមតិយោបល់ដោយសេរី ដើម្បីពិភាក្សាអំពីបេក្ខជន ឬបេក្ខនារី និងគណបក្សនយោបាយឈរឈ្មោះប្រកួតប្រជែង
         -   បោះឆ្នោតតាមឆន្ទៈរបស់ខ្លួនដោយគ្មានការគំរាមកំហែង គ្មានការបង្ខិតបង្ខំ គ្មានការភ័យខ្លាច គ្មានអំពើហិង្សា និងគ្មានការទិញសន្លឹកឆ្នោត។
         -   ដើម្បីមានសិទ្ធិបោះឆ្នោតបាននៅថ្ងៃបោះឆ្នោត អ្នកបោះឆ្នោតត្រូវទៅចុះឈ្មោះ និងពិនិត្យមើលឈ្មោះក្នុងបញ្ជីបោះឆ្នោតនៅតាមការិយាល័យចុះឈ្មោះបោះឆ្នោតនៅឃុំ សង្កាត់។
         -   មាត្រា៣៤នៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ឆ្នាំ១៩៩៣ បានចែងថា « ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរទាំងពីរភេទ មានសិទ្ធិបោះឆ្នោត និងអាចឈរឈ្មោះឱ្យគេបោះឆ្នោត »។
         -   ប្រជាពលរដ្ឋទាំងពីរភេទដែលមានអាយុយ៉ាងតិច១៨ ឆ្នាំ មានសិទ្ធិបោះឆ្នោត។
         -   ប្រជាពលរដ្ឋទាំងពីរភេទ ដែលមានអាយុ ២៥ឆ្នាំ អាចឈរឈ្មោះ ឱ្យគេបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងជាតំណាងរាស្ត្រ ក្រុមប្រឹក្សា រាជធានី ខេត្ត ក្រុង ស្រុក ខណ្ឌ ឃុំ សង្កាត់។
         -   ប្រជាពលរដ្ឋទាំងពីរភេទ ដែលមានអាយុ៤០ឆ្នាំ អាចឈរឈ្មោះឱ្យគេបោះឆ្នោតជ្រើសតាំង
ជាសមាជិកព្រឹទ្ធសភា។

៣. ការឈរឈ្មោះឱ្យគេបោះឆ្នោត

         លក្ខខណ្ឌនៃការឈរឈ្មោះឱ្យគេបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រ និងជ្រើសតាំងសមាជិកព្រឹទ្ធសភា មានលក្ខណៈខុសគ្នាពីលក្ខខណ្ឌនៃការឈរឈ្មោះជាបេក្ខជនបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សាឃុំ សង្កាត់ និងក្រុមប្រឹក្សារាជធានី ខេត្ត ក្រុង ស្រុក ខណ្ឌ។ បេក្ខជនដែលឈរឈ្មោះឱ្យគេបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រ មានលក្ខខណ្ឌស្ទើរតែដូចគ្នានឹងការឈរឈ្មោះជាបេក្ខជនសមាជិកព្រឹទ្ធសភាដែរ ប៉ុន្តែខុសគ្នាតែកម្រិតអាយុប៉ុណ្ណោះ។

   +   បេក្ខជនឈរឈ្មោះឱ្យគេបោះឆ្នោតជាតំណាងរាស្ត្រ និងសមាជិកព្រឹទ្ធសភាត្រូវមានដូចជា ៖
         -   មានសញ្ជាតិខ្មែរពីកំណើត។
         -   មានអាយុ២៥ឆ្នាំ ចំពោះបេក្ខជនតំណាងរាស្រ្តហើយមានអាយុ៤០ឆ្នាំ​ ចំពោះបេក្ខជនសមាជិកព្រឹទ្ធសភាដោយគិតដល់ថ្ងៃបោះឆ្នោត។
         -   សិទ្ធិបោះឆ្នោតនិងមានឈ្មោះក្នុងបញ្ជីបោះឆ្នោតទីលំនៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា។
         -   ការតែងតាំងពីគណបក្សនយោបាយដែលបានចុះបញ្ជីឈរឈ្មោះបោះឆ្នោត។

៣.១. ក្រមប្រឹក្សាឃុំសង្កាត់

   +   បេក្ខជនដែលឈរឈ្មោះឱ្យគេបោះឆ្នោតជ្រើសរើសជាក្រុមប្រឹក្សាឃុំ សង្កាត់ត្រូវមាន ដូចជា ៖
         -   មានសញ្ជាតិខ្មែរពីកំណើត
         -   ចេះអាន និងសរសេរអក្សរខ្មែរ
         -   មានអាយុយ៉ាងតិច២៥ឆ្នាំគិតដល់ថ្ងៃបោះឆ្នោត
         -   បានចុះឈ្មោះក្នុងបញ្ជីឈ្មោះអ្នកបោះឆ្នោត និងមានឈ្មោះរបស់ខ្លួនជាសមាជិកនៃគណបក្សនយោបាយណាមួយ។

៣.២. ក្រុមប្រឹក្សារាជធានីខេត្ត ក្រុង ស្រុក ខណ្ឌ

   +   បេក្ខជនដែលឈរឈ្មោះឱ្យគេបោះឆ្នោតជ្រើសរើសជាក្រុមប្រឹក្សាឃុំ រាជធានីខេត្ត ក្រុង ស្រុក ខណ្ឌ ត្រូវមាន ដូចជា ៖
         -   មានសញ្ជាតិខ្មែរពីកំណើត
         -   ចេះអាន និងសរសេរអក្សរខ្មែរ
         -   មានអាយុយ៉ាងតិច២៥ឆ្នាំគិតដល់ថ្ងៃបោះឆ្នោត
         -   បានចុះឈ្មោះក្នុងបញ្ជីឈ្មោះអ្នកបោះឆ្នោតនិងមានឈ្មោះរបស់ខ្លួនជាសមាជិកនៃគណបក្សនយោបាយណាមួយ។

៤. ការចុះឈ្មោះបោះឆ្នោត

         អ្នកគ្រប់អាយុបោះឆ្នោតត្រូវ ទៅសុំចុះឈ្មោះបោះឆ្នោត ហើយដើម្បីចុះឈ្មោះបាន គេត្រូវបង្ហាញឯកសារមួយចំនួនដូចជា សំបុត្រកំណើតដែលមានបញ្ជាក់ពីសញ្ជាតិខ្មែរ ឬអត្តសញ្ញាណប័ណ្ណ ឬឯកសារផ្សេងៗ ទៀត ដែលកំណត់ដោយគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត ។ ដើម្បីមានសិទ្ធិបោះឆ្នោតបាន ប្រជាពលរដ្ឋទាំងពីរភេទ ត្រូវមានឈ្មោះក្នុងបញ្ជីឈ្មោះអ្នកបោះឆ្នោត និងមានប័ណ្ណបោះឆ្នោត ឬវិញ្ញាបនបត្រជំនួសប័ណ្ណបោះឆ្នោត។
         ដូចនេះ ប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់ៗរូប ត្រូវទៅចុះឈ្មោះ និងតាមដានពិនិត្យឈ្មោះរបស់ខ្លួន នៅក្នុងបញ្ជីឈ្មោះអ្នកបោះឆ្នោត ឱ្យបានទៀងទាត់នៅរៀងរាល់មុនពេលបោះឆ្នោតម្ដងៗ ។

   +   ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរទាំងពីរភេទដែលមានសិទ្ធិ អាចចុះឈ្មោះក្នុងបញ្ជីឈ្មោះអ្នកបោះឆ្នោត និងអាចទទួលប័ណ្ណបោះឆ្នោតបាន ត្រូវបំពេញលក្ខខណ្ឌដូចខាងក្រោម ៖
         -   មានសញ្ជាតិខ្មែរ
         -   មានអាយុ ១៨ឆ្នាំឡើងទៅ គិតមកទល់ថ្ងៃបោះឆ្នោត
         -   មានទីលំនៅក្នុង ឃុំ សង្កាត់ ដែលសាម៉ីខ្លួនកំពុងសុំចុះឈ្មោះ
         -   ត្រូវទៅចុះឈ្មោះដោយខ្លួនឯងផ្ទាល់
         -   មិនត្រូវស្ថិតក្នុងស្ថានភាពជាប់ពន្ធនាគារពុំមែនជាជនវិកលចរិត ឬជនដែលស្ថិតក្រោមអាណាព្យាបាល ដោយមានលិខិតបញ្ជាក់ពីក្រសួង ស្ថាប័នមានសមត្ថកិច្ច។

៥. ដំណើរការបោះឆ្នោត

        ដើម្បីអនុវត្តរបបនយោបាយប្រជាធិបតេយ្យ សេរីពហុបក្សឱ្យបានជោគជ័យ ការរៀបចំដំណើរការបោះឆ្នោត ត្រូវតែប្រព្រឹត្តទៅដោយសេរីត្រឹមត្រូវ យុត្តិធម៌ តម្លាភាព គ្មានការបំភិតបំភ័យ គ្មានការគំរាមកំហែង គ្មានការទិញទឹកចិត្ត និងប្រព្រឹត្តទៅដោយទៀងទាត់ពេលវេលា ។ មធ្យោបាយមួយទៀតដែលអាចធានាឱ្យការបោះឆ្នោតប្រព្រឹត្តទៅបានដោយត្រឹមត្រូវ យុត្តិធម៌ និងតម្លាភាព គឺត្រូវមានអ្នកសង្កេតការណ៍អព្យាក្រឹត មិនលម្អៀង និងមិនជ្រៀតជ្រែកទៅក្នុងការដឹកនាំនិងការរៀបចំ ការបោះឆ្នោតដោយប្រការណាមួយ។
        ជាធម្មតា ការិយាល័យបោះឆ្នោតនីមួយៗ បានត្រូវរៀបចំឡើងទៅតាមកន្លែងផ្សេងៗ ដែលមានកំណត់នៅក្នុងច្បាប់ដូចជា នៅតាមសាលារៀន ឬអគារសាធារណៈផ្សេងៗ ។ អ្នកបោះឆ្នោតម្នាក់ៗត្រូវទៅបោះឆ្នោត នៅតាមការិយាល័យបោះឆ្នោត ដែលគេកំណត់ទុកទៅតាមទីកន្លែងដែលគេរស់នៅ។ នៅថ្ងៃបោះឆ្នោត គ្រប់ការិយាល័យបោះឆ្នោតទូទាំងប្រទេស ត្រូវបានគេបើកទ្វារចាប់ពីម៉ោង៧ រហូតដល់ម៉ោង ១៥ល្ងាច។ ពេលចូលមកដល់ការិយាល័យបោះឆ្នោត អ្នកបោះឆ្នោតត្រូវបង្ហាញប័ណ្ណបោះឆ្នោតរបស់ខ្លួន ដល់មន្ត្រីការិយាល័យរៀបចំការបោះឆ្នោត ដើម្បីឱ្យគេផ្ទៀងផ្ទាត់ឈ្មោះរបស់ខ្លួន ជាមួយនឹងបញ្ជីឈ្មោះអ្នកបោះឆ្នោត។
         បន្ទាប់ពីបានពិនិត្យឃើញត្រឹមត្រូវហើយ អ្នកបោះឆ្នោតនឹងទទួលបានសន្លឹកឆ្នោតពីមន្ត្រីការិយាល័យរៀបចំការបោះឆ្នោត រួចដើរទៅបន្ទប់សម្ងាត់តែម្នាក់ឯង ដែលពេលនោះអ្នកបោះឆ្នោតអាចជ្រើសរើសយកគណបក្សណាមួយដែលខ្លួនពេញចិត្ត ដោយគូស P ឬ O នៅពីមុខឈ្មោះគណបក្សដែលមាននៅក្នុងសន្លឹកឆ្នោត។ បន្ទាប់មក គេយកសន្លឹកឆ្នោតដែលគូសដោយសម្ងាត់រួចហើយនោះ ទៅដាក់ក្នុងហិបឆ្នោត។ ក្រោយពីបញ្ចប់ការបោះឆ្នោត នៅតាមការិយាល័យបោះឆ្នោតនីមួយៗ មន្ត្រីការិយាល័យរៀបចំ កាបោះឆ្នោតទាំងអស់ រៀបចំរាប់សន្លឹកឆ្នោត និងធ្វើកំណត់ហេតុនៃការបោះឆ្នោត រួចបញ្ជូនទៅគណៈកម្មការរាជធានីខេត្ត រៀបចំការបោះឆ្នោត។
         គណៈកម្មការរាជធានីខេត្តរៀបចំការបោះឆ្នោតនេះ ដឹកជញ្ជូនសន្លឹកឆ្នោត និងធ្វើកំណត់ហេតុដែលបានមកពីការិយាល័យបោះឆ្នោតនីមួយៗ បន្តទៅគណកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត ដើម្បីបូកសរុបលទ្ធផលដែលគេបានផ្ញើមកពីការិយាល័យបោះឆ្នោតផ្សេងៗ នៅទូទាំងប្រទេស ។ ក្រោយពីពិនិត្យលទ្ធផល កំណត់ហេតុ និងដោះស្រាយ បណ្ដឹងតវ៉ា ពីគណបក្សនានាចប់សព្វគ្រប់រួចហើយ
គណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត ប្រកាសលទ្ធផលនៃការបោះឆ្នោតនោះជាផ្លូវការ។​

៦. ការបោះឆ្នោតជាសកលនិងអសកល

         ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៩៣មក ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា បានរៀបចំការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសតំណាងថ្នាក់ជាតិ និងថ្នាក់មូលដ្ឋាន ដោយផ្ដល់សិទ្ធិដល់ប្រជាពលរដ្ឋក្នុងការជ្រើសរើសអ្នកតំណាងរបស់ខ្លួនឱ្យបំពេញការងារ ចាត់ចែងដឹកនាំការអភិវឌ្ឍសង្គមជាតិ និងបំពេញការងារ ចាត់ចែងដឹកនាំនៅតាមមូលដ្ឋាន។ ក្នុងដំណើរការនៃការបោះឆ្នោតកន្លងមកនេះ ការបោះឆ្នោតខ្លះ ប្រព្រឹត្តទៅមានលក្ខណៈសកល និងការបោះឆ្នោតខ្លះទៀត ប្រព្រឹត្តទៅមានលក្ខណៈអសកលដូចដែលមានកំណត់នៅក្នុងច្បាប់បោះឆ្នោត។

៦.១. ការបោះឆ្នោតជាសកល

         ការបោះឆ្នោតជាសកល គឺជាដំណើរការនៃការបោះឆ្នោតមួយដែលប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់រូបចាប់ពីអាយុ យ៉ាងតិច ១៨ឆ្នាំ ឡើងទៅ មានសិទ្ធិទៅបោះឆ្នោតដោយមិនប្រកាន់មុខងារ តួនាទី ឋានៈអ្វីឡើយ លើកលែងតែមានហេតុផល មួយចំនួនដែលច្បាប់បានកំណត់ដូចជា ករណីជនវិកលចរិតជាដើម។ ផ្អែកតាមច្បាប់បោះឆ្នោត ការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងអ្នកតំណាងរាស្ត្រ និងការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សាឃុំ សង្កាត់ ការបោះឆ្នោតជាសកលដោយមានការចូលរួមផ្ទាល់ពីប្រជាពលរដ្ឋទូទៅ។

៦.២. ការបោះឆ្នោតអសកល

        ការបោះឆ្នោតអសកល ជាដំណើរការនៃការបោះឆ្នោតមួយដែលមានលក្ខណៈខុសពីការបោះឆ្នោតជាសកល ពីព្រោះប្រជាពលរដ្ឋទូទៅមិនមានសិទ្ធិទៅបោះឆ្នោតទេ។ ដំណើរការនៃការបោះឆ្នោតនេះ ចូលរួមតែតំណាងប្រជាពលរដ្ឋមួយចំនួនដែលគេបានកំណត់ទុករួចជាស្រេចដូចមានចែងនៅក្នុងគ្រប់ច្បាប់បោះឆ្នោត។ ការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងសមាជិកព្រឹទ្ធសភា និងការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សារាជធានី ខេត្ត ក្រុង ស្រុក ខណ្ឌ ជាការបោះឆ្នោតអសកល។ អ្នកមានសិទ្ធិបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងសមាជិកព្រឹទ្ធសភា គឺតំណាងរាស្ត្រទាំង ១២៣រូប ក្នុងតំណែង និងសមាជិកក្រុមប្រឹក្សា ឃុំ សង្កាត់ទាំងអស់ក្នុងតំណែង ។អ្នកមានសិទ្ធិបោះឆ្នោតជ្រើសរើសក្រុមប្រឹក្សារាជធានី ខេត្ត ក្រុង ស្រុក ខណ្ឌ គឺមានតែសមាជិកក្រុមប្រឹក្សាឃុំ សង្កាត់នៅក្នុងតំណែងតែប៉ុណ្ណោះ។

៧. សារប្រយោជន៍នៃការបោះឆ្នោត

   +   ការចូលរួមបោះឆ្នោតរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ មានសារប្រយោជន៍សម្រាប់ ៖
         -   ជ្រើសរើសអ្នកដឹកនាំដែលខ្លួនពេញចិត្តតាមឆន្ទៈរបស់ខ្លួន
         -   ផ្លាស់ប្ដូរអ្នកដឹកនាំដោយសន្តិវិធី
         -   ធ្វើឱ្យអ្នកដឹកនាំមានការគាំទ្រពីប្រជាពលរដ្ឋភាគច្រើន
         -   ធ្វើឱ្យតំណាងប្រជាពលរដ្ឋថ្នាក់ជាតិ រាជធានី ខេត្ត/ក្រុង ស្រុក/ខណ្ឌ ឃុំ/សង្កាត់ មានការទទួលខុសត្រូវចំពោះមុខប្រជាពលរដ្ឋ
         -   លើកស្ទួយជីវភាពរស់នៅរបស់ប្រជាពលរដ្ឋឱ្យកាន់តែប្រសើរ អនុវត្តសិទ្ធិនយោបាយនិងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ
         -    ធានាការពារការប្រតិបត្តិសិទ្ធិសេរីភាពទាំងអស់របស់បុគ្គលគ្រប់ៗរូប
         -   អភិវឌ្ឍន៍សេដ្ឋកិច្ចជាតិ
         -   កំណត់ជោគវាសនារបស់ខ្លួននិងប្រទេសជាតិខ្លួនដោយខ្លួនឯង។