(ជ១) មេរៀនទី៧៖ (សង្ខេបមេរៀន) ការវិនិច្ឆ័យ

១. និយមន័យការវិនិច្ឆ័យ

        ការវិនិច្ឆ័យ ជាការវិភាគ ពិចារណាល្អិតល្អន់ ការពិនិត្យមើលឱ្យឃើញពិត ដំណើរពិចារណា ការជំនុំជម្រះសេចក្ដី ការកាត់សេចក្ដីដោយផ្អែកលើច្បាប់ បទដ្ឋាន វប្បធម៌ សីលធម៌ ការទទួលខុសត្រូវនៃអំពើរបស់មនុស្ស។

២. ការវិនិច្ឆ័យក្នុងលំនាំអភិវឌ្ឍពុទ្ធិ

        លំនាំអភិវឌ្ឍពុទ្ធិ ជាលំនាំកកើត និងរីកចម្រើនចំណេះដឹងដែលមានមូលដ្ឋាន ផ្អែកលើលំនាំពុទ្ធិឥន្ទ្រីយ និងពុទ្ធិវាចា។ ពុទ្ធិឥន្ទ្រីយ ជាចំណេះដឹងមួយដែលទទួលបានពីការចូលរួមពីសរីរាង្គឥន្ទ្រីយដើម្បីចាប់យកផ្ទាល់ពីពិភពបរានុម័ត និងធ្វើការវិនិច្ឆ័យវត្ថុនោះថា ជាអ្វីមួយ តាមរូបភាព ទ្រង់ទ្រាយជាក់ស្ដែងចូលមកក្នុងខួរក្បាល។

        ពុទ្ធិវាចា ជាចំណេះដឹងដែលបានមកពីការគិត ពិចារណាឆ្លុះបញ្ចាំងដោយប្រយោល ពីលក្ខណៈខាងក្នុងរបស់វត្ថុ និងបាតុភូតដែលសរីរាង្គឥន្ទ្រីយមិនអាចឆ្លុះបញ្ចាំងបាន ក្នុងបំណងវិនិច្ឆ័យឱ្យបានត្រឹមត្រូវទៅតាមពុទ្ធិឥន្ទ្រីយដែលទទួលបានពីរូបភាព ទ្រង់ទ្រាយខាងក្រៅរបស់វត្ថុ។ ការវិនិច្ឆ័យដើរតួយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការកំណត់លក្ខណៈរបស់បញ្ញត្តិស្ដីពីចំណេះដឹងអ្វីមួយ។ លទ្ធផលនៃការវិនិច្ឆ័យ អាចប្រែប្រួលពីមនុស្សម្នាក់ទៅមនុស្សម្នាក់ទៀត តាមកម្រិតចំណេះដឹងនិងបទពិសោធន៍របស់គេរៀងៗខ្លួន។

៣. ការវិនិច្ឆ័យតាមបែបប្រធានវិស័យភាពនិងតាមបែបវត្ថុវិស័យភាព

        មនុស្សយើងតែងមានការវិនិច្ឆ័យទៅលើអ្វីដែលខ្លួនបានជួបប្រទះ ឬការសិក្សាស្រាវជ្រាវទៅតាមគំនិតផ្សេងៗគ្នា។

៣.១. ការវិនិច្ឆ័យតាមបែបប្រធានវិស័យភាព

        ការវិនិច្ឆ័យតាមបែបប្រធានវិស័យភាព អាចហៅថា ការវិនិច្ឆ័យតាមបែបអត្តនោម័ត។
ការវិនិច្ឆ័យតាមបែបប្រធានវិស័យភាព ឬការវិនិច្ឆ័យតាមបែបអត្តនោម័ត ជាការវិនិច្ឆ័យរបស់បុគ្គលទៅលើស្ថានភាព វត្ថុ ឬបាតុភូតដែលខ្លួនកំពុងជួបប្រទះ។ ការវិនិច្ឆ័យតាមបែបប្រធានវិស័យភាព តែងពឹងផ្អែកទៅលើបទពិសោធន៍ ចំណេះដឹងរបស់បុគ្គល និងមានទំនាក់ទំនងយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយនឹងមនោសញ្ចេតនា ឥរិយាបថ ជំនឿរបស់គេម្នាក់ៗ។  ទ្រឹស្ដីប្រធានវិស័យភាពអះអាងថា ចំណេះដឹងរបស់យើងដែលបានមកពីវត្ថុ គឺមានទំនាក់ទំនងជាមួយគំនិតនិងលក្ខខណ្ឌសរីរាង្គនៃញាណរបស់យើង។ ដោយសារតែស្ថានភាពនិងលក្ខខណ្ឌផ្លូវចិត្តនៃសរីរាង្គវិញ្ញាណទាំង៥ របស់យើងខុសគ្នា ធ្វើឱ្យគំនិតរបស់យើងស្ដីពីវត្ថុក៏ខុសគ្នាពីបុគ្គលម្នាក់ទៅបុគ្គលម្នាក់ទៀតដែរ។ ទ្រឹស្ដីពុទ្ធិប្រធានវិស័យភាពអះអាងថា ធ្វើអ្វីដែលពិតចំពោះអ្នក គឺពិតចំពោះអ្នក ហើយអ្វីដែលពិតចំពោះខ្ញុំ គឺពិតចំពោះខ្ញុំ ពោលគឺ មានលក្ខណៈដោយឡែកនិងមិនចំណុះឱ្យខាងក្រៅឡើយ។

៣.២. ការវិនិច្ឆ័យតាមបែបវត្ថុវិស័យភាព

        ការវិនិច្ឆ័យតាមបែបវត្ថុវិស័យភាព អាចហៅថា ការវិនិច្ឆ័យតាមបែបបរានុម័ត។ ការវិនិច្ឆ័យតាមបែបវត្ថុវិស័យភាព ឬ ការវិនិច្ឆ័យតាមបែបបរានុម័ត ជាការវិនិច្ឆ័យរបស់បុគ្គលផ្អែកតាមតថភាព ដោយស្របតាមគុណសម្បត្តិពិត តម្លៃពិតរបស់វត្ថុ ឬស្ថានភាពដែលជួបប្រទះ។ វត្ថុ ឬអំពើដែលល្អ វាមកពីវត្ថុ ឬបាតុភូតនោះ មានរូបរាង គុណភាពល្អក្នុងពេលយើងជួបប្រទះ ហើយយើង ពិនិត្យឃើញថា មានប្រយោជន៍។ បានជាថា ការវិនិច្ឆ័យនេះ ជាការវិនិច្ឆ័យប្រកប ដោយសុភវិនិច្ឆ័យ ព្រោះតម្លៃពិតរបស់វាថិតនៅក្នុងវត្ថុ ឬ ហេតុការណ៍នោះ។ តាមទ្រឹស្ដីបរានុម័ត ការវិនិច្ឆ័យត្រូវផ្អែកលើគោលការណ៍ធម្មជាតិ យកភាពសមស្រប ឬហេតុផលមួយ ដើម្បីឱ្យសមស្របនឹងអ្វីដែលមានពិតទាំងរូបភាព ទាំងទ្រង់ទ្រាយ និងគុណភាពខាងក្នុងរបស់វត្ថុ។ ការវិនិច្ឆ័យតាមបែបវត្ថុវិស័យភាព ជាការវិនិច្ឆ័យដែលមានលក្ខណៈសកល គឺថាពិភព ឬតថភាពខាងក្រៅមានអត្ថិភាពឯករាជ្យពីគំនិតរបស់យើង។ ការវិនិច្ឆ័យពិភព ឬតថភាពខាងក្រៅ គឺឆ្លងតាមរយៈការពិចារណា ការបកស្រាយ ការពិភាក្សា និងការវិនិច្ឆ័យ។

៤. ការវិនិច្ឆ័យដោយគតិ និងការវិនិច្ឆ័យដោយអគតិ

        រាល់ការវិនិច្ឆ័យរបស់យើង ត្រូវគិតដល់សេចក្ដីចម្រើននិងសេចក្ដីវិនាស។ ប្រសិនបើយើងមិនបានគិតដល់បញ្ហានេះទេ នោះភាពពុំត្រឹមត្រូវនៃការវិនិច្ឆ័យនឹងមានលក្ខណៈអគតិ ក្ដីវិនាសអន្តរាយនឹងកើតមានដល់ខ្លួនយើង អ្នកដទៃ និងសង្គម។ តម្លៃរបស់មនុស្សម្នាក់ៗ ឋិតនៅលើគំនិតពិចារណា ការវិនិច្ឆ័យនិងការទទួលខុសត្រូវគ្រប់បែបយ៉ាងចំពោះអ្វីដែលកើតឡើង បន្ទាប់ពីបានធ្វើការវិនិច្ឆ័យរួចមក។

៤.១. ការវិនិច្ឆ័យដោយគតិ

        ការវិនិច្ឆ័យដោយគតិ ជាការវិនិច្ឆ័យថ្លឹងថ្លែង ដឹងខុស ដឹងត្រូវ ដឹងស្រាល ដឹងធ្ងន់ ស្របតាមតថភាពជាក់ស្ដែង ប្រកបដោយសុឆន្ទៈពិតប្រាកដក្នុងការធ្វើឱ្យអ្វីដែលខ្លួនវិនិច្ឆ័យនោះមានការរីកចម្រើន។
        ការវិនិច្ឆ័យដោយគតិជាប់ទាក់ទងទៅនឹងការយល់ដឹង អំពីអំពើល្អនិងអំពើអាក្រក់ ការយល់ដឹងអំពីករណីយកិច្ច ការយល់អំពីសិទ្ធិ ច្បាប់ និងការយល់អំពីទំនួលខុសត្រូវជាដើម។ ការវិនិច្ឆ័យប្រកបដោយគតិ ផុសចេញពីការប្រព្រឹត្តអំពើល្អរបស់មនុស្ស មិនរំភើបញាប់ញ័រ មិនព្យាបាទ មិនធ្វើទុក្ខបុកម្នេញជនណាមួយ ស្អប់អំពើអកុសល។ ពេលគេធ្វើការវិនិច្ឆ័យ គេតែងគិតដល់ហេតុផលនិងក្ដីអាណិតអាសូរ។
        ការបណ្ដុះឱ្យមានព្រហ្មវិហារធម៌ក្នុងខ្លួន មេត្តា ករុណា ឧបេក្ខា និងមុទិតា ជាប្រភពនៃការវិនិច្ឆ័យដោយគតិ។

៤.២. ការវិនិច្ឆ័យដោយអគតិ

        ការវិនិច្ឆ័យដោយអគតិ ជាការវិនិច្ឆ័យមិនស្របទៅនឹងស្ថានភាពពិតជាក់ស្ដែង មិនបានគិតពិចារណាត្រឹមត្រូវ ធ្វើការវិនិច្ឆ័យខុសពីសីលធម៌សង្គម។ ការវិនិច្ឆ័យដោយអគតិ ជាប់ជំពាក់ទៅនឹង អត្តទត្ថភាព មោទនភាព ការក្រអឺតក្រទម ចិត្តរឹងរូស មើលប្រមាថអ្នកដទៃ ច្រណែនឈ្នានីសនឹងអ្នកដទៃ លាក់ពុតកំហុសរបស់ខ្លួន។ ការវិនិច្ឆ័យនេះ ពេលខ្លះបុគ្គលមិនបានគិតអ្វី ដោយប្រើបុរេនិច្ឆ័យទៅលើវត្ថុ ឬហេតុការណ៍នោះផ្ទាល់តែម្ដង។ ការវិនិច្ឆ័យដោយអគតិ បង្កើតឱ្យមានភាពក្រេវក្រោធពីអ្នកជុំវិញខ្លួននិងរមែងនាំបុគ្គលនោះឱ្យទទួលទុក្ខវេទនា កម្មពៀរមិនចេះចប់ ធ្វើឱ្យភាពស្ងប់ស្ងាត់របស់ខ្លួនក្លាយជាកំហឹងនឹងរស់នៅក្នុងភាពឯកោ។ ជនដែលវិនិច្ឆ័យដោយអគតិទៅលើអ្វីមួយដែលប្រែក្លាយពីភាពពិតទៅជាមិនពិត ជននោះពុំអាចរកឃើញនូវសច្ចភាពពិតប្រាកដអ្វីមួយឡើយ ផ្ទុយទៅវិញវាបែរជាបង្កើតឱ្យមានបញ្ហាស្មុគស្មាញក្នុងសង្គមកាន់តែច្រើនឡើងទៀតផង។