(ជ២) មេរៀនទី៥៖ (សង្ខេបមេរៀន) ព្រះពុទ្ធសានាមហាយាន

        ព្រះពុទ្ធសាសនាមានដើមកំណើតនៅប្រទេសឥណ្ឌាក្នុងសតវត្សទី៦ មុនគ.ស. ។ នៅក្រៅប្រទេសព្រះពុទ្ធសាសនាមានការរីកចម្រើនយ៉ាងឆាប់រហ័សនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដូចជាប្រទេស ស្រីលង្កា នេប៉ាល់ មីយ៉ាន់ម៉ា(ភូមា) ឡាវ កម្ពុជា ថៃ ចិន ជប៉ុន ម៉ុងកូលី វៀតណាម...។ ព្រះពុទ្ធសាសនាបែកចេញជាពីរនិកាយគឺ និកាយហីនយាន និង និកាយមហាយាន។

១.  ព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន

   -   ព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន ឬហៅថា  អចរិយវាទ  ជាសាសនាមានវិន័យធូរស្រាល ឬជាយានធំដែលអាចផ្ទុកសត្វលោកបានច្រើនគ្នាទៅកាន់គោលដៅត្រឹមព្រះពោធិសត្វ ដែលអាចជួយណែនាំប្រោសសត្វលោកបាន។
   -   សាសនាមហាយានគោរពព្រះពោធិសត្វជាងព្រះពុទ្ធ ព្រោះពួកគេយល់ថា ព្រះពុទ្ធចូលបរិនិព្វានហើយ មិនអាចជួយយឺតយោង ឬដឹកនាំមនុស្សឱ្យទៅនិព្វានបានទេ មានតែព្រះពោធិសត្វទេទើបជួយបាន ដោយសារព្រះពោធិសត្វមិនទាន់ត្រាស់ដឹង មិនទាន់ចូលនិព្វាន ។

   +   ពុទ្ធសាសនាមហាយាននៅក្នុងសង្គមខ្មែរពីអតីតកាល គោរពព្រះពោធិសត្វដូចជា ៖
         -   លោកេស្វារៈឬលោកិស្វរៈ
         -   បញ្ចុស្រី មៃត្រេយ ប្រាជ្ញាបារមិតា
         -   ឯសាសនាមហាយានចិន វៀតណាម គោរពព្រះមឹឡឹ ឬ
         -   ព្រះសិអារ្យមេត្រី ព្រះនាងគង់ស៊ីអ៊ីម ។ល។

២. អត្ថិភាពនៃពុទ្ធសាសនាមហាយានក្នុងសង្គមខ្មែរ

   +   ព្រះពុទ្ធសាសនិកនិកាយមហាយានមានអត្ថិភាពនៅក្នុងសង្គមខ្មែរតាមសម័យកាលជាបន្តបន្ទាប់ដូចខាងក្រោម៖                  
         -   ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទកនិស្កៈនៅប្រទេសឥណ្ឌា ព្រះពុទ្ធ សាសនាមហាយានត្រូវបានផ្សព្វផ្សាយចេញជាពីរផ្លូវគឺ ផ្លូវអាស៊ីកណ្ដាលនិងចិន ដែលផ្លូវនេះឧបត្ថម្ភដោយ ព្រះអង្គផ្ទាល់ ឯផ្លូវមួយទៀតឆ្ពោះទៅអាស៊ីមិនមានអ្នកឧបត្ថមទេ គឺផ្សព្វផ្សាយតាមសទ្ធារៀងៗខ្លួន និងតាមពួកអ្នកជំនួញ ។
          -   នៅសម័យបុរេប្រវត្តិ សម័យនគរភ្នំប្រទេសខ្មែរមិនទាន់ មានលទ្ធិសាសនាមហាយាននៅឡើយ ។
          -   នៅសម័យទាំងពីរនេះប្រទេសខ្មែរ បានទទួលយកវប្បធម៌ពុទ្ធសាសនាហីនយាន សាសនាព្រាហ្មណ៍ ឬព្រហ្មញ្ញសាសនា ។
          -   នៅចុងសតវត្សទី៧ នៅសម័យចេនឡាព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយានត្រូវបាននាំចូលមកផ្សព្វផ្សាយនៅប្រទេសខ្មែរ ហើយមានការរីកលូតលាស់នៅសតវត្ស​ទី១៣ ដែលគេប្រទះឃើញមាន
          -   រូបបដិមាពោធិសត្វលោកកេស្វរៈ នៅក្រមួនស(កម្ពុជាក្រោម) និងនៅប្រាសាតាកៀម(ខេត្តសៀមរាប)។             
          -   នៅចុងសតវត្សទី ៩ នៃសម័យមហានគរ ព្រះបាទយសោវរ្ម័នទី១ បានឡើងសោយរាជ្យក្នុងគ.ស. ៨៨៩ ព្រះអង្គទ្រង់បានទទួលស្គាល់ពុទ្ធសាសនាមហាយានជាផ្លូវការមុនដំបូងបង្អស់ក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តខ្មែរ ។
          -   នៅសតវត្សទី១៣ ព្រះពុទ្ធសាសនាមានការរីកចម្រើនលូតលាស់ជាងព្រាហ្មណ៍សាសនា។ ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី៧ ជាសាសនិកដ៏ឆ្នើម ទ្រង់កាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយាន គោរពព្រះពោធិសត្វលោកកេស្វរៈ និងប្រាជ្ញាបារមិតា ។
          -   នៅចុង ស.​វ.ទី១៣ ព្រះពុទ្ធសាសនាមហាយានមាន កា​រធ្លាក់ចុះនិងសាបរលាបពីទឹកដីរហូតដល់បច្ចុប្បន្ន។
          -   ព្រះអង្គបានកសាងប្រាសាទជាច្រើនដើម្បីឧទ្ទិស​ថ្វាយពុទ្ធសាសនាមហាយានដូចជា ប្រាសាទបាយ័នជាដើម ។ គេបានកសាងពុទ្ធបដិមា ជាតួអង្គពុទ្ធរាជ តម្កល់ទុកក្នុងប្រាសាទបាយ័ននោះ ។
          -   សម័យនោះក្សត្រមួយអង្គៗទោះបីចូលទីវង្គត់ក្តី មានព្រះជន្មនៅក្តី សុទ្ធតែជាតួអង្គពោធិសត្វ លោកកេស្វរៈ និងប្រាជ្ញាបារមាតាដែលប្រកបដោយព្រហ្មវិហារធម៌ ហើយទាំងពុទ្ធចក្រក្តីទាំងអាចាក់ក្តីមានការរីកចម្រើនអស្ចារ្យណាស់ ។
          -   ទោះបីសាសនាទាំងពីរ នេះបាត់បង់ទៅវិញក៏ដោយក៏ឥទ្ធិពល នៃសាសនាទាំងនេះបានចាក់ឫសយ៉ាងរឹងមាំក្នុងសន្ដានចិត្តខ្មែរក្នុងសង្គមខ្មែរដូចជាក្នុងផ្នែក ជំនឿ សិល្បៈ ទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណី។ល។
          -   ចំណែកពុទ្ធសាសនាថេរវាទ ឬហិនយានក៏បានលូតលាស់ ដុះដាលរីកចម្រើនយ៉ាងខ្លាំងចាប់ពីចុងសតវត្សទី១៣ រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន ។
          -   បច្ចុប្បន្នប្រទេសដែលនិយមពុទ្ធសាសនាមហាយានភាគច្រើនមាននៅប្រទេសចិន ជប៉ុន កូរ៉េ វៀតណាម ទីបេ ម៉ុងកូលី ។

   +   ចលនាពុទ្ធសាសនាមហាយានកំពុងមានវត្តមាននៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជាយើងនឹងមានការគោរពប្រតិបត្តិដោយសារសាសនិកជាជនជាតិចិន វៀតណាម ឬជនជាតិដទៃទៀតមានដូចជា ៖
          -   សាសនាមហាយានចិន
          -   និកាយមឹឡឹ ឬព្រះសិអារ្យមេត្រី
          -   និកាយព្រះនាងគង់ស៊ីអ៊ីម
          -   និកាយខុងម៉ឹង
          -   សាសនាមហាយានវៀតណាម
          -   សាសនាមហាយានជប៉ុន និងកូរ៉េ