(ជ១) មេរៀនទី៤៖ (សង្ខេបមេរៀន) សង្ខេបប្រវត្តិភពផែនដី

       អ្នកវិទ្យសាស្ត្របានឱ្យនិយមន័យស័ក ជាបំណែងចែកធរណីកាលធំៗ។ ស័កនីមួយៗមានកាលសម័យនិងសម័យដែលកើតឡើងបន្តបន្ទាប់គ្នា។ គេចែកធរណីកាលជា ៤ គឺ៖

១.១.  ស័កសេណូសូអ៊ិច ( បច្ចុប្បន្ន ដល់ 65 លានឆ្នាំមុន)

       គេចែកស័កនេះជា 2 កាលសម័យ គឺ៖
✢  កាលសម័យ ក្វាទែណារី (Quatermary) (បច្ចុប្បន្ន​ ដល់ 2 លានឆ្នាំមុន ) មាន 2 សម័យ គឺ៖
     ◾  សម័យហូឡូសែន (បច្ចុប្បន្ន ដល់ 0,01 លានឆ្នាំមុន)
     ◾  សម័យព្លេអ៊ីសតូសែន (ពី 0,01លានឆ្នាំ ដល់ 2 លានឆ្នាំមុន)
បាតុភូតធរណីៈ មានសកម្មភាពដូចជា ជួរភ្នំអាល់ ភ្នំអង់ និងភ្នំហិមាល័យ និងការវិវត្តផ្ទៃដីទ្វីប ថនិកសត្វ និងវត្ថុផ្សេងៗទៀត។

✢ កាលសម័យ ទែត្យារី (Tertiary) (ពី 2លានឆ្នាំ ថយដល់ 65លានឆ្នាំមុន) មាន 5 សម័យ គឺ៖
     ◾  សម័យព្លីអូសែន   (2 – 6 លានឆ្នាំមុន)
     ◾  សម័យមីអូសែន   (6 – 25 លានឆ្នាំមុន)
     ◾  សម័យអូលីកូសែន   (25 – 38 លានឆ្នាំមុន)
     ◾  សម័យអេអូសែន   (38 – 55 លានឆ្នាំមុន)
     ◾  សម័យប៉ាលេអូសែន   (55 – 65 លានឆ្នាំមុន)
បាតុភូតធរណី ដូចកាលសម័យក្វាទែណារីដែរ ប៉ុន្តែមានកកើតឡើងនូវផ្ទាំងទឹកកកដុំៗ។

១.២. ស័កមេសូសូអ៊ិច (65 លានឆ្នាំ ថយដល់ 225 លានឆ្នាំមុន)

        គេចែកស័កនេះជា 3 កាលសម័យ គឺ៖
     ◾  កាលសម័យក្រេតាសេ   (65 – 136 លានឆ្នាំមុន)
     ◾  កាលសម័យសួរ៉ាស៊ិច   (136 – 190 លានឆ្នាំមុន)
     ◾  កាលសម័យទ្រីយ៉ាស   (190 – 225 លានឆ្នាំមុន)
បាតុភូតធរណីៈ ពេលនោះប៉ង់សៀកំពុងតែប្រេះ ហើយផ្នែកនីមួយៗធ្វើចលនាចេញពីគ្នារីឯសមុទ្របានកកើតឡើង និងកាន់តែរីកធំឡើងៗ ។

១.៣.  ស័កប៉ាលេអូសូអ៊ិច (225 លានឆ្នាំ ថយដល់ 570 លានឆ្នាំមុន)

     គេចែកស័កនេះជា 6 កាលសម័យគឺៈ
     ◾  កាលសម័យពែមីញាង   (225 – 280 លានឆ្នាំមុន)
     ◾  កាលសម័យកាបូនីផែ   (280 – 345 លានឆ្នាំមុន)
     ◾  កាលសម័យដេវ៉ូញាង   ( 345 – 395 លានឆ្នាំមុន)
     ◾  កាលសម័យស៊ីលុយរ្យាង   (395 – 430 លានឆ្នាំមុន)
     ◾  កាលសម័យអរដូវីស្យាង   (430 – 500 លានឆ្នាំមុន)
     ◾  កាលសម័យកំប្រ៊ីយៀង   (500 – 570 លានឆ្នាំមុន)
បាតុភូតធរណីៈមានប្រភេទសត្វនិងរុក្ខជាតិប្លែកៗបានចាប់កំណើត។

១.៤. បុរេកំប្រ៊ីយៀង (570 លានឆ្នាំ ថយដល់ 4 600 លានឆ្នាំមុន)

       បុរេកំប្រ៊ីយៀងមាន 2 ដំណាក់គឺ៖
     ◾  ដំណាក់ទី 2 (570 – 1500 លានឆ្នាំមុន) ផែនដីចាប់ផ្ដើមមានឧស្ម័នអុកស៊ីសែនក្នុងបរិយាកាសនិង ជីវិតលូតលាស់នៅទឹកជ្រៅ ៗ ។
     ◾  ដំណាក់ទី 1 (1500 – 4600 លានឆ្នាំមុន) ដែលជាដំណាក់កាលកកើតដំបូងនៃភពផែនដី។

២.  ប្រៀបធៀបការកកើតមនុស្សនិងភពផែនដី

       តាមការវិវត្តនៃភពផែនដី ជីវិតមនុស្សបានលេចឡើងជាង 1 លានឆ្នាំមុននេះ (ចុងស័កសេណូសូអ៊ិច) ដោយប្លែងភេទពីមនុស្សស្វាប្រហែលជានៅតំបន់វាលស្មោងនៅតំបន់ត្រូពិច ដោយត្រូវបង្ខំចិត្តឈប់រស់នៅលើដើមឈើព្រៃ ហើយក៏ត្រូវសម្របខ្លួនទៅតាមរបៀបរស់នៅថ្មីមួយទៀតនៅលើផ្ទៃដី។

២.១. ការកកើតជីវិតលើភពផែនដីនៅក្នុងស័កនីមួយៗ

     ◾  ស័កសេណូសូអ៊ិច៖ បាតុភូតដូចជាទិដ្ឋភាពនាពេលបច្ចុប្បន្ន មានសកម្មភាពមនុស្សនៅលើផែនដី  ការកកើតនិងការ រលាយផ្ទាំងទឹកកក ការកកើត ជួរភ្នំអាល់ ភ្នំអង់ និងភ្នំហិមាល័យងើបឡើង ថនិកសត្វកកើតឡើងដូចជា៖ ដំរី សេះ អូដ្ឋបូកពីរ  សត្វស៊ីស្មៅជាអាហារនិងការរីកចម្រើននៃវត្ថុផ្សេងៗទៀត។
     ◾  ស័កមេសូសូអ៊ិច៖ កកើតបាតុភូតជាច្រើនដូចជាៈ ជួរភ្នំកូកាសនៅរូស្ស៊ី  ផ្ទាំងថ្មនៃជួរភ្នំបានលេចឡើងព្រមជាមួយនឹងសកម្មភាពបន្ទុះភ្នំភ្លើង។ ការផ្លាស់ប្ដូរបាតុភូតធរណីកាលដែលធ្វើឱ្យកើតរុក្ខជាតិថ្មី ៗ  នៅពេលនោះមានជីវិតដាយណូស័រ  ថនិកសត្វ  សត្វស្លាបបានកើតឡើង និងវិនាសសាបសូន្យដាយណូស័រ និងសត្វផ្សេងៗទៀត។
     ◾  ស័កប៉ាលេអូសូអ៊ិច៖ បាតុភូតជាច្រើនដូចជាៈ សមុទ្រត្រូវបានគ្រប់ដណ្ដប់ដោយទ្វីប មានកើតភ្នំដែលមានលក្ខណៈជាភ្នំភ្លើង  ភ្នំងើបឡើងកើតផ្កាថ្មប៉ប្រះទឹក មានសំណឹកហូរចូលទៅចាក់បង្គរក្នុងសមុទ្រ   ភ្នំគ្រប់ដណ្ដប់ដោយទឹកកក ដីរាបគ្រប់ដណ្ដប់ដោយវាល់ភក់ ការលេចឡើងនៃភ្នំអ៊ូរ៉ាល់ និងភ្នំអាប៉ាឡាស ជីវិតសត្វ រុក្ខជាតិនិងត្រីក្នុងសមុទ្របានកើតឡើងហើយក៏មានការវិនាសនៃសត្វឥតឆ្អឹងកងដែរ។
     ◾  បុរេកំប្រ៊ីយៀង៖ មានការវិវត្តនៃ សំបក ម៉ង់តូ  ស្នូលផែនដី និងមានបាតុភូតខ្លះទៀតដូចជា៖ ភ្នំភ្លើង និងកម្អែជាច្រើន ពេលនោះក៏ចាប់ផ្ដើមមានជីវិតកើតឡើង ប៉ុន្ដែស្ថិតនៅក្នុងសមុទ្រជ្រៅៗដូចជា៖ ខ្ញែរសមុទ្រ ។