(ជ៣)មេរៀនទី២៖ (សង្ខេបមេរៀន) វគ្គព្រះចន្ទ

មេរៀនសង្ខេប

ការប្រែប្រួលរូបរាងព្រះចន្ទដែលយើងមើលឃើញពីផែនដីគឺជា វគ្គព្រះចន្ទ។ រូបរាងព្រះចន្ទដែលយើងមើលឃើញ អាស្រ័យ នឹងទីតាំងរបស់ផែនដី ព្រះចន្ទ និងព្រះអាទិត្យ។

១. វគ្គព្រះចន្ទ (ខ្នើត រនោច)

ព្រះចន្ទឆ្លងកាត់វគ្គទាំងអស់រាល់ ២៩ថ្ងៃ ១២ម៉ោងម្តង។ កាលណាព្រះចន្ទឆ្លងកាត់ចន្លោះ ផែនដីនិងព្រះអាទិត្យផ្នែកដែលឈមនឹងផែនដី ងងឹតសូន្យមិនអាចមើលឃើញនៅលើមេឃ ហៅថាខែដាច់។ពន្លឺមួយភាគតូចដែលអាចមើលឃើញលើព្រះចន្ទគឺខែដើមខ្នើត។ខែខ្នើតគឺជា ពេលដែលពន្លឺព្រះចន្ទរះឡើងបន្ទាប់ពីខែដាច់ ព្រះចន្ទធ្វើដំណើរបានមួយភាគបួននៃគន្លងរបស់វាមានពន្លឺពាក់កណ្តាលហៅថាខែ៨កើត។ ផ្ទៃពន្លឺកាន់តែរីកធំមុនព្រះចន្ទពេញវង់ហៅថាខែចុងខ្នើត។ ផ្ទៃព្រះចន្ទទាំងមូលមានពន្លឺពេញហៅថាខែពេញវង់។ ក្រោយ ខែពេញវង់ផ្ទៃពន្លឺកាន់តែរួមតូចហៅថាដើមខែរនោច។ ព្រះចន្ទធ្វើដំណើរអស់រយៈពេលពីរសប្តាហ៍ម្តងដោយឆ្លងកាត់ ខែដើមខ្នើតខែ៨កើត ខែពេញវង់ ខែរនោច ខែ៨រោច ខែចុងរនោច ហើយត្រឡប់ទៅខែដាច់ បន្ទាប់មកវគ្គនៃព្រះចន្ទ ចាប់ផ្តើមសារជាថ្មីទៀត។

២.​ ឆ្នាំចន្ទគតិ

ចំនួនខ្នើត និងរនោច គឺគេរាប់នៅក្នុងខែនីមួយៗនៃឆ្នាំចន្ទគតិពី ១កើត ដល់ ១៥កើត ចាប់បន្តពី ១រោច ដល់ ១៤​ ឬ ១៥រោច។ ចំពោះខែដែលដាច់នៅថ្ងៃទី១៤រោច នោះចំនួនថ្ងៃនៃខែមានចំនួន២៩ថ្ងៃ ដែលពាក្យចាស់គោរព និងប្រកាន់ភ្ជាប់ខ្លួន តាមព្រះពុទហធសាសនាពោលថា ខែកោរ៣ ឬកោរទី១៣។ ចំណែក ខែដែល ដាច់នៅថ្ងៃទី១៥ រោច មាន ចំនួន៣០ថ្ងៃ គឺកោរ៤ ឬកោរទី១៤។ ចំពោះប្រតិទិនចន្ទគតិខ្មែរ មាន១២ខែ គឺរាប់ពី ខែមិគសិ បុស្ស មាឃ ផល្គុន ចេត្រ ពិសាខ ជេស្ឋ អាសាឍ ស្រាពណ៌ ភក្របទ អស្សុជ និងកត្តិក។

បើយើងប្រៀបធៀបរយៈឆ្នាំសុរិយគតិទៅនឹងឆ្នាំចន្ទគតិ នោះឆ្នាំចន្ទគតិមានរយៈពេលតិចជាងឆ្នាំសុរិយគតិ  ១១ថ្ងៃ។ ដូចនេះដើម្បីកំណត់ពេលឆ្នាំគតិឱ្យត្រូវនឹងឆ្នាំសុរិយគតិ នោះគេត្រូវតំឡើងខែនៃឆ្នាំចន្ទគតិឱ្យមាន ចំនួន១៣ ខែក្នុង រយៈពេលបីឆ្នាំម្តង ហៅថាឆ្នាំមានអធិកមាស ឬឆ្នាំលើកខែ ដោយគេបំបែកខែអាសាឍជាពីរគឺ ខែបឋមសាឍ និងទុតិយសាឍ ដែលមានចំនួន៣០ថ្ងៃដូចគ្នា។

៣. ការកំណត់ពេលនៃវគ្គព្រះចន្ទ

តាមពិតព្រះចន្ទធ្វើដំណើរ ២៧ថ្ងៃ ៨ម៉ោង នៃ ផែនដីស្មើនឹង១ឆ្នាំនៅលើភពព្រះចន្ទ។ មូលហេតុនៃការ គិតបែបនេះគឺដោយសារនៅពេលព្រះចន្ទធ្វើដំណើរបាន មួយជុំផែនដីដល់ទីតាំងដើមផែនដីក៏ត្រូវធ្វើដំណើរទៅមុខព្រះអាទិត្យដែរ។ នៅពេលនោះព្រះចន្ទមិន ទាន់រត់ត្រង់ ជួរជាមួយផែនដីនិងព្រះអាទិត្យ។ ដើម្បីឱ្យអង្គទាំងបីរត់ ត្រង់ជួរគ្នា ព្រះចន្ទត្រូវធ្វើដំណើរ ពីរថ្ងៃបួនម៉ោងទៀត ដើម្បីឱ្យចន្ទឆ្លងកាត់គ្រប់វគ្គទាំងអស់គេបាន27ថ្ងៃ8ម៉ោង+2ថ្ងៃ4ម៉ោង =29ថ្ងៃ12ម៉ោង ឬប្រហែល30ថ្ងៃ។