ក្រពេញ ជាសរីរាង្គដែលកើតឡើងពីកោសិកាអេពីតេល្យូម។ វាមានឯកទេសកម្ម ក្នុងការបញ្ចេញសារធាតុសម្រាប់សារពាង្គកាយ។ ក្រពេញមាន ២យ៉ាងគឺ ក្រពេញអ៊ិចសូគ្រីន និងក្រពេញអង់ដូគ្រីន។
·
ក្រពេញអ៊ិចសូគ្រីន ឬក្រពេញបញ្ចេញក្រៅជាក្រពេញមានបំពង់នាំ មាននាទីបញ្ចេញរសតាមបំពង់នាំ។ ក្រពេញអ៊ិចសូគ្រីនមានក្រពេញញើស
ក្រពេញទឹកមាត់ ក្រពេញរសរំលាយអាហារ ក្រពេញភេទ លំពែង(ជាក្រពេញអ៊ិចសូគ្រីនផង និងក្រពេញអង់ដូគ្រីនផង
ហៅថាក្រពេញចម្រុះ)។
·
ក្រពេញអង់ដូគ្រីន
ឬក្រពេញបញ្ចេញក្នុងជាក្រពេញដែលគ្មានបំពង់នាំ
មាននាទីបញ្ចេញអរម៉ូនទៅក្នុងចរន្តឈាមដោយផ្ទាល់។
អរម៉ូន ជាសារធាតុគីមីដែលមានឥទ្ធិពលទៅលើមេតាបូលីសនៃកោសិកាគោលដៅ។ កោសិកាគោលដៅជាកោសិកាដែលភ្ជាប់ជាមួយអរម៉ូនយថាប្រភេទមួយ។ អរម៉ូន អាចភ្ញោចកោសិកាគោលដៅដោយបង្កើន ឬបន្ថយសកម្មភាពរបស់វា។ លក្ខណៈបែបនេះអាស្រ័យដោយការប្រែប្រួលនៃអត្រាប្រតិកម្មគីមីជីវៈណាមួយនៅក្នុង កោសិកាគោលដៅ។
គេចែកអរម៉ូនជា២
ក្រុមគឺ៖
·
អរម៉ូនប៉ិបទីត ជាប្រូតេអ៊ីនធំៗដែលកើតពីច្រវ៉ាក់នៃអាស៊ីតអាមីនេ
វាមិនរលាយក្នុងលីពីតទេ។ ដូចនេះ វាមិនអាចឆ្លងកាត់ភ្នាសកោសិកាបានទេ។
·
អរម៉ូនស្តេរ៉ូអ៊ីត ជាលីពីតដែលត្រូវបានផលិតឡើងពី កូលេសស្តេរ៉ុល។
វាមានលទ្ធភាពឆ្លងកាត់ភ្នាសកោសិកា។
អរម៉ូនប៉ិបទីត រួមមានអរម៉ូនរបស់ក្រពេញអ៊ីប៉ូភីស ប៉ារ៉ាទីរ៉ូអ៊ីត អាំងស៊ុយលីន និងគ្លុយកាកុង វាត្រូវបានសំយោគក្រោមការដឹកនាំរបស់សែនក្នុងកោសិកាក្រពេញអង់ដូគ្រីន។ អរម៉ូនប៉ិបទីត មានឥទ្ធិពលលើដំណើរប្រព្រឹត្តរបស់កោសិកាគោលដៅដោយធ្វើឱ្យអង់ស៊ីម អាដេនីលស៊ីក្លាសដែលភ្ជាប់លើផ្ទៃខាងក្នុងនៃភ្នាសកោសិកាគោលដៅសកម្មឡើង។
អរម៉ូនស្តេរ៉ូអ៊ីត មានអរម៉ូនដែលផលិតឡើងដោយក្រពេញលើតម្រងនោម អូវែ ពងស្វាស។ វាជាអរម៉ូនរលាយក្នុងលីពីត ដូចនេះ វាអាចឆ្លងកាត់ភ្នាសកោសិកាបានយ៉ាងងាយ។ អរម៉ូនស្តេរ៉ូអ៊ីតមានឥទ្ធិពលលើដំណើររបស់កោសិកាគោលដៅ។ សែនឯកទេស មួយក្នុងកោសិកាគោលដៅត្រូវបានភ្ញោចឱ្យសកម្មឡើង ដើម្បីសំយោគ។
ក្រពេញអង់ដូរគ្រីនសំយោគអរម៉ូននៅពេលដែលសារពាង្គកាយត្រូវការ ហើយប្រសិទ្ធិភាពបរិមាណអរម៉ូននៅក្នុងឈាមត្រូវស្ថិតក្នុងដែនកំណត់មួយច្បាស់លាស់។ សកម្មភាពរបស់ក្រពេញអង់ដូរគ្រីនត្រូវបានពិនិត្យដោយចលនការតំណបត្រឡប់អវិជ្ជមាន។ តាមរយៈតំណបត្រឡប់អវិជ្ជមាន មានកំហាប់របស់សារធាតុមួយចំនួននៅក្នុងឈាមពន្លឿន ឬបង្អាក់ការបញ្ចេញរបស់ក្រពេញចលនការត្រឡប់អវិជ្ជមានមាននាទីតំហែរក្សាលំនឹងនៃមជ្ឈដ្ឋានខាងក្នុង។
ចំពោះមនុស្ស ប្រព័ន្ធអង់ដូរគ្រីនកើតឡើងពីក្រពេញអង់ដូគ្រីនផ្សេងៗជាច្រើន ដូចជា អ៊ីប៉ូតាឡាមុស ក្រពេញទីរ៉ូអ៊ីត ក្រពេញប៉ារ៉ាទីរ៉ូអ៊ីត ក្រពេញទីមុស ក្រពេញលើតម្រងនោម លំពែង ក្រពេញភេទញី ក្រពេញភេទឈ្មោល...។
អ៊ីប៉ូតាឡាមុសជាផ្នែកមួយនៃខួរក្បាលដែលតម្រូវមជ្ឈដ្ឋានក្នុងសាពាង្គកាយនិងមាននាទីត្រួតពិនិត្យការបញ្ចេញ
របស់ក្រពេញអ៊ីប៉ូភីស។
ក្រពេញអ៊ីប៉ូតាឡាមុសផលិតអរម៉ូន២យ៉ាងគឺ អង់ទីឌីអ៊ុយរេទិចនិងអុកស៊ីតូស៊ីន
រួចស្តុកទុកក្នុងក្រពេញអ៊ីប៉ូភីសក្រោយ។
អ៊ីប៉ូភីស ជាក្រពេញតូចមួយដែលមានអង្កត់ប្រហែល ១ ស.ម ដែលស្ថិតនៅខាងក្រោម អ៊ីប៉ូតាឡាមុស។ អ៊ីប៉ូភីសចែកជា២ផ្នែកគឺ អ៊ីប៉ូភីសមុខ និងអ៊ីប៉ូភីសក្រោយ។
អ៊ីប៉ូភីសក្រោយ មាននាទីផ្ទុកនិងបញ្ចេញអរម៉ូនអង់ទីឌីអ៊ុយរេទិច និងអរម៉ូនអុកស៊ីតូស៊ីន។
·
អង់ទីឌីអ៊ុយរេទិច (ADH= Antidiuretique Hormone) មាននាទីភ្ញោចតម្រងនោមឱ្យមានសម្រូបទឹកនោមឡើងវិញ។
·
អុកស៊ីតូស៊ីន (Ocytocine) មាននាទីភ្ញោចស្បូនឱ្យកន្រ្តាក់ក្នុងរយៈពេលសម្រាលកូន។
អ៊ីប៉ូភីសមុខផលិតអរម៉ូន៦ប្រភេទខុសៗគ្នាគឺ
·
អរម៉ូនលូតលាស់ (GH= Growth Hormone) មាននាទីជំរុញការលូតលាស់នៃសារពាង្គកាយ។
·
អរម៉ូនប្រូឡាក់ទីន(PRL= Prolactin hormone) មាននាទីជំរុញការលូតលាស់ក្រពេញទឹកដោះ
និង ផលិតទឹកដោះ។
·
អរម៉ូនមេឡាណូស៊ីតស្ទីមុយឡង់
(MSH= Melanocyte Stimulante Hormone) ភ្ញោចកោសិកាមេឡាណូស៊ីតនៃស្បែកឱ្យផលិតមេឡានីន។
· អរម៉ូនទីរ៉េអូស្ទីមុយលីន(TSH=Thyreo Stimuline hormone) ភ្ញោចក្រពេញទីរ៉ូអ៊ីតឱ្យផលិតទីរ៉ុកស៊ីន។
· អរម៉ូនអាត្រេណូករទីកូត្រូប(ACTH= Adreno Cortico Trope Hormone) ភ្ញោចករតិចលើតម្រងនោមឱ្យផលិតអរម៉ូនករទីសូល។
· អរម៉ូនកូណាដូស្ទីមុយលីន
(FSH= Folliculo Stimuline Hormone=
Gonadostimuline Hormone) និង អរម៉ូន LH= Luteinisante មាននាទីភ្ញោច
សរីរាង្គភេទឱ្យបញ្ចេញអរម៉ូនភេទ។
ក្រពេញទីរ៉ូអ៊ីត ស្ថិតនៅត្រង់ក ចំពីក្រោយបំពង់សំឡេង និងនៅខាងមុខបំពង់ខ្យល់។ វាមាននាទីផលិតអរម៉ូន ទីរ៉ុកស៊ីន។ កង្វះជាតិអ៊ីយ៉ូតបណ្ដាលឱ្យកើតជំងឺពក-ក ដោយក្រពេញទីរ៉ូអ៊ីតរីកធំ ដើម្បីបង្ការកុំឱ្យកើតជំងឺពក-ក ត្រូវបរិភោគអាហារមានជាតិអ៊ីយ៉ូតដូចជាត្រី និងអាហារសមុទ្រផ្សេងៗ។ អរម៉ូនទីរ៉ុកស៊ីនកំណត់អត្រាមេតាបូលីសនៅក្នុងសាយរពាង្គកាយវាបង្កើនអត្រា មេតាបូលីស ប្រូតេអ៊ីន គ្លុយកូស និងខ្លាញ់។ កំណើនកម្រិតអរម៉ូនទីរ៉ុកស៊ីន បណ្ដាលឱ្យមានកំណើនអត្រាដង្ហើមកោសិកាគឺកោសិកាផលិតថាមពលច្រើនហើយក្លាយជាសកម្មខ្លាំង។
ក្រពេញប៉ារ៉ាទីរ៉ូអ៊ីត ជាក្រពេញរាងពងក្រពើតូចៗចំនួន៤ ដែលបង្កប់ក្នុងផ្នែកខាងក្រោយនៃក្រពេញទីរ៉ូអ៊ីត។ វាមាននាទីបញ្ចេញអរម៉ូនប៉ារ៉ាទីរ៉ូអ៊ីត(PTH)សម្រាប់តម្រូវមេតាបូលីស កាល់ស្យូម និងផូស្វាត។ កាល់ស្យូមចាំបាច់សម្រាប់ការលូតលាស់ឆ្អឹង ធ្មេញ កំណកឈាម លំនាំប្រសាទ និងការកន្រ្តាក់សាច់ដុំ។ ផូស្វាតមាននៅក្នុងឆ្អឹង និងជាសមាសធាតុសំខាន់ៗជាច្រើននៃសារពាង្គកាយរួមបញ្ចូលទាំង ATP AND និងARN ផងដែរ។
·
កង្វះអរម៉ូនប៉ារ៉ាទីរ៉ូអ៊ីត(PTH) បណ្ដាលឱ្យកម្រិតកាល់ស្យូម
ក្នុងឈាមទាបនាំឱ្យសាច់ដុំជាប់ឆ្អឹង ប្រែជារួសហួសហេតុហើយកន្រ្តាក់យ៉ាងខ្លាំងគឺ
ជំងឺតេតាណូស។
·
ការលើសអរម៉ូនប៉ារ៉ាទីរ៉ូអ៊ីត(PTH)ហួសហេតុបណ្ដាលឱ្យមានការបញ្ចេញកាល់ស្យូមពីឆ្អឹងមកវិញដែលធ្វើឱ្យឆ្អឹងប្រែជាស្រួយងាយបាក់។
អរម៉ូនប៉ារ៉ាទីរ៉ូអ៊ីត មាននាទី៖
·
ភ្ញោចតម្រងនោមឱ្យបញ្ចេញផូស្វាត
(PO43-) នៅពេល កាល់ស្យូម Ca2+
ភ្ជាប់ក្នុងឆ្អឹងមានតិចស្ថិតក្រោមទម្រង់ជាកាល់ស្យូមផូស្វាត(Ca3(PO4)2)។
·
សម្រូបកាល់ស្យូម
Ca2+ឡើងវិញដើម្បីបង្កើនអត្រាជាតិកាល់ស្យូម។
·
បញ្ចេញអង់ស៊ីមដែលធ្វើឱ្យវីតាមីនDសកម្ម
ដើម្បីបង្កើនការស្រូបយកកាល់ស្យូម Ca2+របស់ពោះវៀន។
តម្រងនោម មនុស្សមានក្រពេញ ២ ដែលក្រពេញនីមួយៗមានទម្ងន់ប្រហែល ១២ ក្រាម ហើយលក្ខណៈពិសេសរបស់វាសម្បូរទៅដោយបណ្ដាញសរសៃប្ដូរ។
ក្រពេញនីមួយៗមាន
២ផ្នែកគឺ៖
·
ផ្នែកខាងក្រៅ
ហៅថា ក្រពេញករតិចលើតម្រងនោម។
·
ផ្នែកខាងក្នុង ហៅថា ក្រពេញខួរលើតម្រងនោម។
ក្រពេញខួរលើតម្រងនោម
មានមុខងារបញ្ចេញអរម៉ូនអេពីណេព្រីន(ឬអាដ្រេណាលីន)
និងអរម៉ូនណូអេពីណេព្រីន។
·
ណូអេពីណេព្រីន មានមុខងារសកម្មក្នុងការដឹកនាំអាំងភ្លុចទៅកោសិកាក្បែរៗវានិងមានឥទ្ធិពលទៅលើការកន្រ្តាក់រួមតូចនៃសរសៃវ៉ែន។
·
អេពីណេព្រីន ឬអាដ្រេណាលីនមានមុខងារបង្កើនអត្រាចង្វាក់បេះដូង កំណើនកំហាប់គ្លុយកូស
និង អត្រាកំណកឈាមក្នុងសរសៃឈាម វាក៏បណ្ដាលឱ្យរន្ធប្រស្រីភ្នែករីកធំ
និងបង្រួមសរសៃឈាមក្រោមស្បែកដែលធ្វើឱ្យស្បែកឡើងស្លាំងនិងបណ្ដាលឱ្យញ័រ។
ក្រពេញករតិចលើតម្រងនោម ផលិតអរម៉ូន២យ៉ាងគឺ ករទីសូល និង អាល់ដូស្តេរ៉ូន។
· អរម៉ូនករទីសូល(Cortico-SurrenaleGlande)មាននាទីភ្ញោចអ៊ីដ្រូលីសប្រូតេអ៊ីនឱ្យទៅអាស៊ីតអាមីនេ ចូលក្នុងឈាម ធ្វើឱ្យកម្រិត គ្លុយកូស ក្នុងឈាមឡើងខ្ពស់ នៅពេលថ្លើមបំប្លែងអាស៊ីតអាមីនេ ទាំងនេះទៅជាគ្លុយកូស។ អរម៉ូនករទីសូល ស្ថិតក្រោមការត្រួតពិនិត្យរបស់ ក្រពេញអ៊ីប៉ូភីសមុខដោយបញ្ចេញ អរម៉ូនអាដ្រេណូករទីដ្រូពិច(ACTH) ដោយអ៊ីប៉ូតាឡាមុសផលិតអរម៉ូនករទីដ្រូពិចលើ (CRH= Corticotropin Releasing Hormone) ទៅភ្ញោច អ៊ីប៉ូភីសមុខ។
· អរម៉ូនអាល់ដូស្តេរ៉ូន (Aldosterone) ធ្វើឱ្យតម្រងនោមស្រូបយកសូដ្យូម (Na+) ឡើងវិញ និងបញ្ចេញប៉ូតាស្យូម(K+)ចោល។ អរម៉ូនអាល់ដូស្តេរ៉ូន មិនស្ថិតក្រោមការត្រួតពិនិត្យរបស់អ៊ីប៉ូភីសមុខទេ។
លំពែង ជាសរីរាង្គមួយវែងសណ្ដូកទទឹងក្នុងពោះ និងនៅពីលើពោះវៀនតូច។ លំពែងមាននាទីផលិតអរម៉ូនអាំងស៊ុយលីន និងគ្លុយកាកុង។
លំពែងជាក្រពេញអង់ដូគ្រីនផង
និងអ៊ិចសូគ្រីនផងព្រោះ៖
·
ក្រពេញអាស៊ីនុស បញ្ចេញរសរំលាយអាហារទៅក្នុងពោះវៀនតូចតាមបំពង់លំពែង(ជាក្រពេញអ៊ិចសូគ្រីន)។
·
ក្រពេញអ៊ីឡូឡង់សេរ៉ង់
ក្នុងលំពែងបញ្ចេញអរម៉ូនដោយផ្ទាល់ទៅក្នុងឈាម(ជាក្រពេញអង់ដូគ្រីន)។
កោសិកាបេតា ( β ) បញ្ចេញអរម៉ូនអាំងស៊ុយលីន។ អរម៉ូនអាំងស៊ុយលីនមាននាទីបន្ថយជាតិស្ករនៅក្នុងឈាម។
កោសិកាអាល់ហ្វា( α ) បញ្ចេញអរម៉ូនគ្លុយកាកុងទៅក្នុងឈាមដោយផ្ទាល់។ អរម៉ូនគ្លុយកាកុងមាននាទីបង្កើនកម្រិតជាតិស្ករនៅក្នុងឈាម។
ជំងឺទឹកនោមផ្អែមកើតឡើងនៅពេលដែល អ៊ីឡូឡង់សេរ៉ង់ ផលិត អាំងស៊ុយលីន មិនបានគ្រប់គ្រាន់បណ្ដាលឱ្យបរិមាណគ្លុយកូស ក្នុងឈាមកើនឡើងហើយតម្រងនោមមិនអាចស្រូបយកគ្លុយកូសទាំងអស់ឡើងវិញបាន។ ដូចនេះ គ្លុយកូស ដែលលើសត្រូវបានបញ្ចេញទៅក្នុងទឹកនោម។ ជំងឺទឹកនោមផ្អែម មានរោគសញ្ញាដូចជា ការស្រកទម្ងន់ការស្រេកទឹកខ្លាំង និងការចុះខ្សោយកម្លាំង។ គេអាចព្យាបាលជំងឺនេះ ដោយឱ្យអ្នកជំងឺមានរបបអាហារត្រឹមត្រូវ លេបថ្នាំឱ្យបានទៀងទាត់ និងចាក់អាំងស៊ុយលីនជារៀងរាល់ថ្ងៃ។
ក្រពេញភេទ មាននាទីភ្ញោចការលូតលាស់ប្រដាប់បន្តពូជ និងបញ្ចេញអរម៉ូន LH និងអរម៉ូន FSH ភ្ញោចការបញ្ចេញអរម៉ូនភេទពីអូវែ និងពងស្វាស។
អូវែ ជាក្រពេញអង់ដូគ្រីនដែលផលិតអរម៉ូនអឺស្រ្តូសែន និងប្រូសេស្តេរ៉ូន។
· អឺស្រ្តូសែន៖ ត្រូវបានផលិតចេញពីកោសិកាផូលីគុលនៃអូវែ ដោយឆ្លើយតបនឹងការភ្ញោចរបស់FSH ។ អំពើរបស់វាធ្វើឱ្យស្រទាប់ភ្នាសសើមស្បូនឡើងក្រាស់ដោយបង្កើតចំណែកមីតូសនៃកោសិកា។ វាក៏មានឥទ្ធិពលទៅលើលក្ខណៈរបស់មនុស្សស្រីដែរ។
· ប្រូសេស្តេរ៉ូន៖ ការភ្ញោចរបស់ LH បណ្ដាលឱ្យផូលីគុលដឺក្រាប ផ្ទុះបែក និងបញ្ចេញអូវុល មកក្រៅ ព្រមទាំងបញ្ចេញអរម៉ូនប្រូសេស្តេរ៉ូន និងអឺស្រ្តូសែនផងដែរ។ អរម៉ូននេះភ្ញោចភ្នាសសើមស្បូនឱ្យឡើងក្រាស់ត្រៀមសំរាប់កាច់សំបុក។ ប្រូសេស្តេរ៉ូនថែរក្សាគភ៌ ដោយបណ្ដាលឱ្យសាច់ដុំស្បូនសម្រាក និងមានឥទ្ធិពលទៅលើការលូតលាស់ របស់ក្រពេញទឹកដោះផងដែរ។ ឯអង្គលឿងបន្តការផលិត ប្រូសេស្តេរ៉ូនរហូតដល់ខែទី៤ នៃការមានផ្ទៃពោះ ហើយខែបន្ទាប់ជានាទីរបស់សុកត្រូវបំពេញបន្ត។
ពងស្វាស បញ្ចេញអរម៉ូនមនុស្សប្រុសគឺ អង់ដ្រូសែន។ អង់ដ្រូសែនសំខាន់ជាងគេគឺ តេស្តូស្តេរ៉ូន។ FSH ភ្ញោចកោសិកាស៊ែតូលីក្នុងបំពង់សេមីនីភែ ដើម្បីធានាកំណកាម៉ែត និងLH ភ្ញោចកោសិកាអាំងទែស្ទីស្យែលឱ្យបញ្ចេញអរម៉ូនតេស្ដូស្តេរ៉ូន។ អរម៉ូននេះធ្វើឱ្យកាន់តែប្រសើរឡើងនូវការលូតលាស់លក្ខណៈភេទបន្ទាប់របស់មនុស្សប្រុស ដូចជា សំឡេងគ្រលរ ដុះពុកចង្កា...។
ក្រពេញទីមុស ស្ថិតនៅខាងលើទ្រូងក្បែរបេះដូងវាមានទំហំធំក្នុងវ័យកុមារហើយ រួញតូចក្រោយ ពេលគ្រប់ការ។ ក្រពេញទីមុសផលិត អរម៉ូនទីម៉ូស៊ីន។ អរម៉ូនទីម៉ូស៊ីនភ្ញោច និងផលិតឡាំផូស៊ីតថ្មីនៅក្នុងក្រពេញទឹករងៃ និងក្នុងសរីរាង្គដទៃទៀត។
ប្រដាប់រំលាយអាហារក៏មានផលិតអរម៉ូនដែរគឺ
·
កោសិកាភ្នាសក្រពះបញ្ចេញ
អរម៉ូនកាស្រ្ទីន(Gastrine) ភ្ញោចឱ្យមានរំហូតរសក្រពះ។
·
កោសិកាភ្នាសពោះវៀនតូចផលិត
អរម៉ូនសេក្រេនទីន(Socretine) ភ្ញោចឱ្យមានរំហូររសលំពែង។