ជំពូក២ ចលនាក្នុងផែនដី
មេរៀនទី៥ រ៉ែនិងផូស៊ីលឥន្ធនៈ
មេរៀនសង្ខេប
សេចក្ដីផ្ដើម
នៅលើពិភពលោកតម្រូវការរ៉ែចេះតែកើនឡើង ពេលមនុស្សចេះតែកើនឡើងដែរ ព្រោះតម្រូវការរបស់បុគ្គលម្នាក់ៗ កើនឡើងរហូត។ ផូស៊ីលឥន្ធនៈ ក៏ជាតម្រូវការមួយរបស់ប្រជាជន ព្រោះផូស៊ីលឥន្ធនៈជាប្រភពថាមពលដែលមិនអាចខ្វះបានក្នុងជីវភាពរស់នៅប្រចាំថ្ងៃ។
១. រ៉ែ
\( \bullet \) រ៉ែ ជាអង្គធាតុរឹង អសរីរាង្គកើតឡើងដោយធម្មជាតិក្នុងសំបកផែនដីមានទម្រង់ជាក្រាម។ ផ្នែករឹងរបសផែនដីជាសិលា។ សិលាផ្សំឡើងពីរ៉ែពីរឬច្រើនប្រភេទ ចំណែករ៉ែវិញ មិនកើតចេញពីសិលាទេ។
\( \bullet \) កំណប់រ៉ែ គឺជាបណ្ដុំរូបធាតុរឹង កើតឡើងដោយធម្មជាតិនៅក្នុងនិងលើសំបកផែនដីមានទ្រង់ទ្រាយ និងបរិមាណដែលយើងអាចធ្វើអាជីវកម្មបាន និងបំប្លែងជាវត្ថុមានប្រយោជន៍ផ្សេងៗទៀត។
\( \bullet \) ផូស៊ីលឥន្ធនៈ ជាការកកើតឡើងពីសំណល់រុក្ខជាតិ និងសត្វដែលងាប់រលួយកប់ក្នុងសំបកផែនដីរាប់លានឆ្នាំកន្លងមកហើយ និងមិនកើតឡើងវិញ។
២. ប្រភេទរ៉ែនិងផូស៊ីលឥន្ធនៈ
២.១. ប្រភេទរ៉ែ
រ៉ែមានលក្ខណៈខុសៗពីគ្នា។ គេបែងចែករ៉ែតាមសមាសភាពគីមីដែលវាផ្សំឡើង។ គេចែករ៉ែជាពីរក្រុមគឺ៖
\( \bullet \) រ៉ែស៊ីលីកាត ជារ៉ែដែលផ្ទុកសារធាតុស៊ីលីស្យូម និងអុកស៊ីសែន។ មានបរិមាណច្រើនជាងគេរហូតដល់ 90% ក្នុងសំបកផែនដី ដែលស៊ីលីស្យូម និងអុកស៊ីសែនចងភ្ជាប់គ្នានឹងសារធាតុផ្សេងទៀតដូចជា អាលុយមីញូម (Al) ដែក(Fe) ម៉ាញេស្យូម(Mg) និងប៉ូតាស្យូម(K) ដើម្បីបង្កើតជារ៉ែស៊ីលីកាត។
\( \bullet \) រ៉ែគ្មានស៊ីលីកាត ជាពពួករ៉ែមិនផ្សំឡើងពីសារធាតុស៊ីលីស្យូម និងអុកស៊ីសែន។ ប្រភេទរ៉ែនេះមានធាតុផ្សេងទៀតដូចជា កាបូន(C) ដែក(Fe) ស្ពាន់ធ័រ(S) មាស(Au) កាល់ស៊ីត(CaCl) ហាលីត(NaCl) និងម៉ាញេទិច(Fe3O4)។
២.២. ប្រភេទផូស៊ីលឥន្ធនៈ
ថាមពលដ៏សំខាន់ដែលមនុស្សលើពិភពលោកប្រើប្រាស់ប្រចាំថ្ងៃមានប្រភពពីផូស៊ីលឥន្ធនៈ ដែលរួមមាន៖
\( \bullet \) ឈ្មោះខ្មែរ៖ សិលាង្គារ ឬសិលង្គារ (ធ្យូងថ្ម)
\( \bullet \) ឈ្មោះវិទ្យាសាស្ដ្រ៖ Sedimentary rock
\( \bullet \) ឈ្មោះសាមញ៖ ធ្យូងថ្ម (Coal)
\( \bullet \) ធ្យូងថ្ម ជាផូស៊ីលឥន្ធនៈរឹងកកើតឡើងរាប់លានឆ្នាំមកហើយនៅក្នុងស្រទាប់ដី។
\( \bullet \) ធ្យូងថ្មមានច្រើនប្រភេទ ដែលបង្ហាញពីដំណាក់មួយនៃកំណកំណើតធ្យូងថ្ម និងយកមកប្រើប្រាស់បានជាឥន្ធនៈ។
គេចែកធ្យូងថ្មជា ៤ប្រភេទគឺ៖
\( \bullet \) ធ្យូងតួប ជាសារធាតុទន់កើតឡើងពីការពុកផុយនៃរុក្ខជាតិ សរសៃមានពណ៌ត្នោតក្រមៅ។
\( \bullet \) ធ្យូងលីញីត កើតពីសម្ពាធនៃកម្ទេចកំណចាក់បង្គរលើធ្យូងតួប។ វាមានពណ៌ត្នោត ទន់ និងវាយភាពឈើ។
\( \bullet \) ធ្យូងប៊ីទូម ពេលដែលសម្ពាធចេះតែបន្តលើធ្យូងលីញីត វាក្លាយជាធ្យូងប៊ីទូម។ ធ្យូងនេះស្ថិតជ្រៅក្នុងផែនដី មានពណ៌ក្រមៅឬខ្មៅ ហើយទន់ និងសម្បូរជាងគេក្នុងប្រភេទធ្យូងថ្ម។
\( \bullet \) ធ្យូងអង់ត្រាស៊ីត ពេលសម្ពាធកាន់តែខ្ពស់បង្កើតបានជាធ្យូងអង់ត្រាស៊ីត។ ប្រភេទធ្យូងនេះមាន លក្ខណៈរឹង ស្រួយនិងស្ទើរតែជាកាបូនសុទ្ធ។
\( \bullet \) ប្រេងនិងឧស្ម័នធម្មជាតិ បានកើតឡើងតាំងពីរាប់រយលានឆ្នាំមុន ដោយសារពាង្គកាយដែលងាប់ហើយធ្លាក់ទៅបាតសមុទ្រ ហើយគ្របដណ្ដប់ដោយកម្ទេចកំណ។ ពេលកម្ទេចកំណច្រើនឡើងវាធ្វើប្រតិកម្មនៅក្នុង សិលា។ សម្ពាធ និងកម្ដៅបានបំបែគសំណល់សារពាង្គកាយឱ្យទៅជាប្រេង និងឧស្ម័នធម្មជាតិ។ ពេលសម្ពាធ និងកម្ដៅកាន់តែកើនឡើង ប្រេងនិងឧស្ម័នបានជ្រាបចូលតាមស្នាមប្រេះ និងរន្ធនៃសិលាបង្កើតបានជា អាងប្រេងនៅក្នុងដី។ អាងប្រេងច្រើនមានស្រទាប់ថ្មក្រែ និងថ្មភាជន៍។ ឧស្ម័នធម្មជាតិច្រើនស្ថិតនៅជាមួយ ឬក្បែរអាងប្រេងដែរ ដោយឧស្ម័នស្រាលជាងប្រេង ដូចនេះវាច្រើននៅពីលើប្រេង។
៣. ផលប៉ះពាល់នៃការប្រើប្រាស់រ៉ែនិងឧស្ម័នធម្មជាតិទៅលើបរិស្ថាន
៣.១. ផលប៉ះពាល់នៃការប្រើប្រាស់រ៉ែទៅលើបរិស្ថាន
ការជីកយករ៉ែ និងប្រព្រឹត្តិកម្មរ៉ែ នាំឱ្យប៉ះពាល់យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរដល់ធនធានទឹក ខ្យល់ និងធនធានជីវៈចម្រុះ។ ផលប៉ះពាល់ដល់សង្គមក៏កើតមាន មកពីកំណើនតម្រូវការលំនៅឋាន និងសេវាផ្សេងៗក្នុងជីវភាពរស់នៅប្រចាំថ្ងៃ។
ការជីកយករ៉ែបង្កឱ្យមានផលប៉ះពាល់ដល់បរិស្ថានសំខាន់ៗ៖
\( \bullet \) ការបោះបង់ដីចោល ពេលដែលទាញយករ៉ែអាចធ្វើឱ្យមានការបោះបង់ដីចោល កន្លែងនោះបណ្ដាលឱ្យមានកង្វក់សារធាតុគីមីបំផ្លាញស្រទាប់ដីមានជីជាតិ និងខូចគុណភាពដីជាអចិន្ត្រៃយ៍នៅតំបន់កំណប់រ៉ែ។
\( \bullet \) ការស្រុតដី អណ្ដូងរ៉ែឈប់ធ្វើអាជីវកម្មដែលជ្រៅជាមូលហេតុនៃការបាក់ស្រុតផ្ទៃដីខាងលើតាមខ្សែឈរ ឬដេកអាចបំផ្លាញអគារ ផ្លូវថ្នល់ ដីកសិកម្ម និងធ្វើឱ្យប្រែប្រួលរបបទឹកហូរលើផ្ទៃដី។
\( \bullet \) ការបំពុល ការជីកយករ៉ែបានបំពុលបរិយាកាស ទឹកលើផែនដី និងទឹកក្នុងដី។ ទឹកភ្លៀងដែលជ្រាបចូលក្នុងគំនរសំណង់រ៉ែបានធ្វើឱ្យទឹកនោះកខ្វក់(ជូរ-ល្អក់) ហើយហូរចូលទៅបំពុលប្រភពទឹកទន្លេ ស្ទឹង ព្រែក និងប្រភពផ្សេងៗទៀត។ ទឹកភ្លៀងហូរចេញពីគំនរសំណង់នោះ បានហូរនាំធាតុគីមីដូចជា កូបាល់ កាត់ម្ញូម ទង់ដែន និងសារធាតុផ្សេងៗទៀតទៅជាមួយ ហើយផ្ដុំគ្នាច្រើនឡើង ជាហេតុនាំឱ្យទឹក ដី និងរុក្ខជាតិពុល ហើយអាចខូចសុខភាពចំពោះមនុស្ស សត្វ និងរុក្ខជាតិ។
\( \bullet \) សូរស័ព្ទ ការដាក់ឱ្យផ្ទុះនិងការដឹកជញ្ជូនរ៉ែមានសូរស័ព្ទរំខានដល់ប្រជាជន និងសត្វព្រៃក្នុងតំបន់ផងដែរ។
៣.២. ផលប៉ះពាល់នៃការប្រើប្រាស់ផូស៊ីលឥន្ធនៈទៅលើបរិស្ថាន
ធ្យូងថ្ម ប្រេង និងឧស្ម័នធម្មជាតិជាប្រភពថាមពលសំខាន់ណាស់សម្រាប់ឧស្សាហកម្ម គមនាគមន៍ និង គេហដ្ឋាន។ ចំហេះធ្យូងថ្មបញ្ចេញកម្ដៅ និងផ្សែងយ៉ាងខ្លាំងផ្ទុកដោយ កាបូនឌីអុកស៊ីត(CO2) ដែលដឹកនាំទៅក្នុងបរិយាកាសបង្កឱ្យមានកង្វក់ អាកាសធាតុប្រែប្រួល និងស្ពាន់ធ័រ(S) អណ្ដែតក្នុងអាកាសផ្សំជាមួយអុកស៊ីសែនបង្កើតជាឧស្ម័នពុលគឺ ស្ពាន់ធ័រអុកស៊ីត(SO2)។
ចំហេះផូស៊ីលឥន្ធនៈបញ្ចេញសារធាតុពុលច្រើនទៅក្នុងបរិយាកាស ដែលភាគច្រើនជាឧស្ម័នដូចជា ស្ពាន់ធ័រអុកស៊ីត(SO2) អាសូតអុកស៊ីត(NO2) អាម៉ូញាក់(NH3) និងកាបូនឌីអុកស៊ីត(CO2)។ ឧស្ម័នមួយចំនួនបានពីចំហេះផូស៊ីលឥន្ធនៈផ្សំជាមួយចំហាយទឹកបង្កើតជាអាស៊ីតខ្សោយ។ ពេលវាធ្លាក់មកលើផែនដីគេហៅថា ភ្លៀង -អាស៊ីត ដែលអាចធ្វើឱ្យខូចខាតអគារធំៗ បំផ្លាញជីវិតសត្វ និងរុក្ខជាតិលើផែនដី។ សារធាតុកើតពីចំហេះផូស៊ីល ឥន្ធនៈ ក៏អាចធ្វើឱ្យខូចសុខភាពមនុស្សផងដែរ។
