(ជ២) មេរៀនទី១៖ (មេរៀនសង្ខេប) ទ្រឹស្ដីផ្លាកតិចតូនិច

ជំពូក២ ចលនាក្នុងផែនដី

មេរៀនទី១ ទ្រឹស្ដីផ្លាកតិចតូនិច

មេរៀនសង្ខេប

សេចក្ដីផ្ដើម

          ផែនដីមានចលនាពីរគឺចលនារង្វិលខ្ញាល់​ (វិលជុំវិញខ្លួនឯង) និងចលនារង្វិលជុំ (វិលជុំវិញព្រះអាទិត្យ) តាមគន្លងរបស់វា។ ប៉ុន្តែខាងក្នុងផែនដីក៏មានចលនាផងដែរ ដែលកើតឡើងដោយសារចលនាទាំងពីរខាងលើ ហើយបង្កើតឱ្យមានបាតុភូតផ្សេងៗនៅលើសំបកផែនដី។

          នៅទសវត្សរ៍ឆ្នាំ 1700 ធរណីវិទូគិតថាទ្វីបទាំងឡាយគ្មានចលនា ហើយស្ថិតនៅទីតាំងដដែល។ ប៉ុន្តែនៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ​ 1900 អ្នកវិទ្យាសាស្ត្រម្នាក់គិតថាពីមុនទ្វីបទាំងអស់ ស្ថិតនៅជាប់គ្នាជាផ្ទាំងដីដ៏ធំមួយ។

១. ទ្រឹស្ដីទ្វីបរសាត់

          នៅឆ្នាំ 1910 លោក អាល់ព្រីដ វ៉េសេនឺ ជាអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រជនជាតិអាឡឺម៉ង់ បានបង្កើតសម្មតិកម្មថាទ្វីបធ្វើចលនា។

ប៉ង់សៀ គឺជាផ្ទាំងដីដ៏ធំផ្គុំពីទ្វីបទាំងអស់ តាំងពី 300 លានឆ្នាំមុន។ ពេលនោះគឺជាពេលដំបូងដែលល្មូន និងសត្វល្អិតមានស្លាបបានកើតឡើង ក្រោយមកផ្ទាំងដីនេះក៏រសាត់ចេញពីគ្នាបន្តិចម្ដងៗ រហូតក្លាយជាទ្វីបផ្សេងៗដូចបច្ចុប្បន្ន។

ទ្រឹស្ដីទ្វីបរសាត់ គឺជាគំនិតអំពីការរសាត់ទ្វីបយឺតៗនៅលើមណ្ឌលខាប់នៃទម្រង់ក្នុងផែនដី។

          លោក អាល់ព្រីដ វ៉េសេនឺ បានប្រមូលភស្តុតាងពីតំបន់ និងកន្លែងផ្សេងៗជាច្រើនដើម្បីគាំទ្រសម្មតិកម្មគាត់ ដែលថាទ្វីបរសាត់នោះ។ គាត់សិក្សាជាពិសេសទៅលើលក្ខណៈដី ផូស៊ីល និងភស្តុតាងការប្រែប្រួលអាកាសធាតុ។

២. ទ្រឹស្ដីគម្លាតបាតសមុទ្រ

លោក ហារី ហេស(Harry Hess) ជាអ្នកធរណីវិទូជនជាតិអាមេរិកនៅឆ្នាំ 1960 បានសិក្សាពីទ្រនុងកណ្ដាលមហាសមុទ្រ។ គាត់បានសិក្សាយ៉ាងយកចិត្តទុកដាក់លើប្រព័ន្ធទ្រនុងផែនដីកណ្ដាលមហាសមុទ្រ និងបញ្ហាទ្វីបរសាត់។ ទីបំផុត គាត់បានសន្និដ្ឋានទ្រឹស្ដីទ្វីបរសាត់របស់លោក អាល់ព្រីដ វ៉េសេនឺ ពិតជាត្រឹមត្រូវ។​ សិលានៅលើទ្រនុងមហាសមុទ្របានកកើតឡើងថ្មីមិនទុកឱកាសឱ្យកម្ទេចកំណប្រមូលផ្ដុំបានឡើយ។ ចំណែកទ្រនុងកណ្ដាលមហាសមុទ្រគឺជាប្រព័ន្ធខ្សែកំពូលភ្នំបាតសមុទ្រ។ ទ្រនុងមហាសមុទ្រ ជាតំបន់ដែលសារធាតុរលាយនៅក្នុងម៉ង់តូហៀរចេញមកលើផ្ទៃបាតសមុទ្រ។

 ៣. ទ្រឹស្ដីផ្លាកតិចតូនិច

          យោងទៅលើទ្រឹស្ដីទ្វីបរសាត់ និងគម្លាតបាតសមុទ្របញ្ជាក់ថាទ្វីបធ្វើចលនា ដូច្នេះទើបមានទ្រឹស្ដីថ្មីមួយបានបង្កើតឡើង ដើម្បីពន្យល់ទាំងទ្វីបរសាត់ និងគម្លាតបាតមហាសមុទ្រគឺ ទ្រឹស្ដីផ្លាកតិចតូនិច។

ទ្រឹស្ដីផ្លាកតិចតូនិច គឺជាទ្រឹស្ដីដែលពន្យល់ថាមណ្ឌលថ្មរបស់ភពផែនដី បានប្រេះបែកជាផ្លាកតិចតូនិចយ៉ាងច្រើន និងធ្វើចលនាពីលើមណ្ឌលខាប់។

៣.១. ផ្លាកលីតូស្វ៊ែឬមណ្ឌលថ្ម

          មណ្ឌលថ្ម គឺជាផ្នែកដែលរឹងជាងគេស្ថិតនៅខាងលើបំផុតនៃផែនដីយើង។ មណ្ឌលនេះកើតពីផ្លាកមួយចំនួន នៃស្រទាប់ស្ដើងនៃសំបកផែនដី ស្ថិតនៅលើស្រទាប់ក្រាស់នៃសិលាត្រជាក់ និងរឹង។ ជាទូទៅផ្លាកមានសំបកទ្វីប ​និងមហាសមុទ្រ។

          ផ្លាកលីតូស្វ៊ែឬមណ្ឌលថ្មសំខាន់ៗមាន 7 ត្រូវគេដាក់ឈ្មោះតាមលក្ខណៈពិសេសនៃផ្ទៃរបស់វា។ ផ្លាកទាំងនោះរួមមាន ផ្លាកប៉ាស៊ីភិចមានផ្ទៃធំជាងគេ (1/5នៃផ្ទៃផែនដី) ផ្លាកអាមេរិកខាងជើង អាមេរិកខាងត្បូង អឺរ៉ាស៊ី​ អាព្រិច ឥណ្ឌា អូស្ត្រាលី និងផ្លាកអង់តាក់ទិច។ ក្រៅពីនេះគេឃើញមានផ្លាកតូចៗជាច្រើនដូចជា ផ្លាកការីប៊ីន កូកូ សាកា ស្កុតទី អារ៉ាប៊ី ភីលីពីន ការ៉ូលីន និងភីស៊ី...។

៣.២. ចលនារបស់ផ្លាកតិចតូនិច

          ចរន្តរង្វល់ ជាចលនារូបធាតុបណ្ដាលមកពីភាពខុសគ្នានៃសីតុណ្ហភាព។ នៅក្នុងស្រទាប់ម៉ង់តូក៏ដូចគ្នាដែរ រូបធាតុក្ដៅនៅក្បែរស្នូលផែនដីអណ្ដែតឡើងលើហើយរូបធាតុត្រជាក់នៅក្បែរមណ្ឌលថ្មត្រជាក់ធ្លាក់ចុះក្រោមវិញ។ ចលនានេះចេះតែបន្តបង្កើតជាចរន្តរង្វល់ និងធ្វើឱ្យកម្រើករំពើកដល់ចំណែកមណ្ឌលថ្ម​ ឬផ្លាកតិចតូនិចនៅខាងលើឱ្យមានចលនាឥតឈប់ឈរ។ ដោយសារចលនានេះបាននាំផ្លាកនៃមណ្ឌលថ្ម ទើបហៅថាចលនាផ្លាកតិចតូនិច។

៣.៣. ព្រំដែននៃផ្លាកតិចតូនិច

          ផ្លាកតិចតូនិចទាំងអស់សុទ្ធតែមានព្រំដែនផ្សេងៗពីគ្នា គេបែងចែកព្រំដែនជាបីដោយផ្អែកលើរបៀប ដែលផ្លាកធ្វើចលនា។ បច្ចុប្បន្ន គេរកឃើញផ្លាកចំនួន 30។ ផ្លាកតិចតូនិចអាចបុកគ្នា ឃ្លាតចេញពីគ្នា ឬរអិលប៉ះគ្នា។ ចលនាឥតឈប់ឈរបង្កើតភាពខុសគ្នានៃផ្ទៃផែនដីជាច្រើនដូចជា ជួរភ្នំ ស្នាមភ្លោះក្នុងមហាសមុទ្រ បំណាក់ស្រុត រញ្ជួយដី និងបន្ទុះភ្នំភ្លើង។

\( \bullet \) ដែនរួមឬព្រំដែនជំនួបគ្នា ពេលផ្លាកតិចតូនិចពីរបុកទង្គិចគ្នា ព្រំដែនដែលផ្លាកទាំងពីរជួបគ្នាហៅថា ព្រំដែនរួម ឬដែនជំនួបគ្នា។ អ្វីដែលកើតឡើងនៅព្រំដែនជំនួប គឺផ្អែកលើសំបកផែនដីដែលផ្លាកតិចតូនិចនីមួយៗមាន​ សំបកទ្វីប ឬមហាសមុទ្រ។ ព្រំដែនជំនួបមានបីប្រភេទគឺ ទ្វីបនិងទ្វីប ទ្វីបនិងមហាសមុទ្រ និងមហាសមុទ្រនិងមហាសមុទ្រ។

\( \bullet \) ព្រំដែនបែកចេញពីគ្នាឬព្រំដែនសំណង់ ពេលផ្លាកតិចតូនិចពីរធ្វើចលនាចេញពីគ្នា នោះព្រំដែនរវាងផ្លាកទាំងពីរហៅថា ព្រំដែនបែកចេញ ឬព្រំដែនសំណង់។​ ព្រំដែនបែកចេញគឺជាកន្លែងដែលមណ្ឌលថ្ម មហាសមុទ្រថ្មីកើតឡើង។ ទ្រនុងកណ្ដាលមហាសមុទ្រគឺជាកន្លែងដែលព្រំដែនបែកចេញកើតឡើង។ គេប្រទះឃើញព្រំដែនបែកចេញនៅលើទ្វីបផងដែរ។

\( \bullet \) ព្រំដែនជ្រួសគ្នា នៅពេលផ្លាកតិចតូនិចពីររអិលប៉ះគ្នាតាមផ្ទៃដេកនោះ ព្រំដែនរវាងផ្លាកទាំងពីរនេះហៅថា ព្រំដែនជ្រួសគ្នា។ បំណាក់ស្រុត សាំងអង់ដ្រេអា នៅកាលីផនី គឺជាឧទាហរណ៍នៃព្រំដែនជ្រួសគ្នា។ បំណាក់ស្រុតនេះ គឺជាកន្លែងដែលផ្លាកប៉ាស៊ីភិច និងផ្លាកអាមេរិកខាងជើងរអិលប៉ះគ្នា។

៣.៤. ការតាមដានចលនាផ្លាកតិចតូនិច

          ផ្លាកតិចតូនិចមានចលនាលឿនឬយឺតអាស្រ័យលើកត្តាជាច្រើនដូចជា ប្រភេទផ្លាក រូបរាង និងអន្តរកម្មជាមួយផ្លាកតិចតូនិចផ្សេងទៀតដែលនៅជុំវិញវា។ ជាទូទៅ ចលនាផ្លាកយឺតណាស់ធ្វើឱ្យយើងមិនអាចមើលដឹង ឬមានអារម្មណ៍ដឹងថាផ្លាកធ្វើចលនា​ ហើយល្បឿនវាត្រូវគេគិតជាសង់ទីម៉ែត្រក្នុងមួយឆ្នាំ។