ជំពូក២ ចលនាក្នុងផែនដី
មេរៀនទី៣ ភ្នំភ្លើង
មេរៀនសង្ខេប
សេចក្ដីផ្ដើម
ស្នូល និងម៉ង់តូផែនដីជាស្រទាប់រូបធាតុក្ដៅហើយរលាយ និងធ្វើចលនា។ ចលនានេះបណ្ដាលមកពីសម្ពាធ និងកម្ដៅក្នុងស្រទាប់ទាំងពីរ។ សម្ពាធ និងកម្ដៅបានធ្វើឱ្យសិលារលាយចេញមកក្រៅហៅថា ម៉ាក់ម៉ា ។ ម៉ាក់ម៉ាចេញមកលើផ្ទៃផែនដីហៅថា កំអែភ្នំភ្លើង ហើយក្លាយទៅជាសិលារឹង។
១. ភ្នំភ្លើង
ភ្នំភ្លើង គឺជាភ្នំដែលកើតឡើងនៅពេលដែលម៉ាក់ម៉ាហូរចេញមកក្រៅលើផ្ទៃផែនដី។ ម៉ាក់ម៉ា គឺជាសិលារាវផ្សំឡើងពីសិលា ឧស្ម័ន និងទឹក។ ភ្នំភ្លើងបង្កើតរូបសណ្ឋានដីផ្សេងៗគ្នាដូចជា ជួរភ្នំ ភ្នំ និងខ្ពង់រាប ប៉ុន្តែរូបសណ្ឋានដីខ្លះកកើតពីទ្វីបរសាត់និងពំនើងផ្នត់ផងដែរ។ តាមការវិភាគរបស់ធរណីវិទូ បានបញ្ជាក់ថាសមាសភាពកំអែភ្នំភ្លើង បានពីសមាសភាពគីមីរបស់ម៉ាក់ម៉ា។ ជាទូទៅ កំអែភ្នំភ្លើងមាន ៤ ប្រភេទ៖
\( \bullet \) ប្រភេទទី១ មានពណ៌ខ្មៅស្រអាប់សម្បូរធាតុដែក និង ម៉ាញេស្យូម។
\( \bullet \) ប្រភេទទី២ មានពណ៌ភ្លឺថ្លាសម្បូរធាតុដែក និងម៉ាញេស្យូមដែរ ប៉ុន្តែវាមានស៊ីលីកាតនាំឱ្យវាមានពណ៌ភ្លឺថ្លា។
\( \bullet \) ប្រភេទទី៣ មានសមាសភាពគីមីប្រហាក់ប្រហែលនឹងប្រភេទទី២ខាងលើដែរ។
\( \bullet \) ប្រភេទទី៤ មានបន្ទុកបរិមាណឧស្ម័នច្រើន ដូចជាចំហាយទឹក និងឧស្ម័នកាបូនិច។
២. បន្ទុះភ្នំភ្លើង
ការផ្ទុះភ្នំភ្លើង វាស្រដៀងគ្នានឹងដបសូដាពេលក្រឡុក ឬត្រូវកម្ដៅធ្វើឱ្យវាបង្កើតបានសម្ពាធដ៏ខ្លាំង។ សម្ពាធក្នុងដបបានរុញទឹកសូដា និងឧស្ម័នចេញមកក្រៅនៅពេលបើកគម្រប។ ចំណែកការផ្ទុះភ្នំភ្លើង យើងឃើញម៉ាក់ម៉ាចេញមកលើផ្ទៃផែនដីក្លាយជាសិលាកករឹង។ បន្ទុះភ្នំភ្លើងមានពីរប្រភេទគឺ បន្ទុះស្ងប់ និងបន្ទុះខ្លាំង។
២.១. បន្ទុះស្ងប់
បន្ទុះមួយបង្កើតជាទន្លេកំអែភ្នំភ្លើងក្ដៅពណ៌ក្រហម ដែលចេញមកក្រៅស្ងប់ស្ងាត់ បញ្ចេញនូវបរិមាណសិលារលាយជាច្រើន។ បន្ទុះស្ងប់បង្កើតបានភ្នំធំៗ មួយចំនួនលើពិភពលោកដែលកើតពីភ្នំភ្លើងគរលើគ្នាជាច្រើនដង អស់ រយៈពេលរាប់ពាន់ឆ្នាំបន្តបន្ទាប់។
២.២. បន្ទុះខ្លាំង
បន្ទុះខ្លាំងបង្ហាញឱ្យឃើញពំនូកនៃកម្ទេច និងឧស្ម័នក្ដៅពណ៌សព្រួសចេញពីភ្នំភ្លើងល្បឿនលឿនជាងសម្លេងទៅទៀត។ បន្ទុះខ្លាំង ធ្វើឱ្យសិលាដែលរលាយបាចសាចជាបំណែកតូចៗ រាប់លានកករឹងក្នុងបរិយាកាស។ ភាគល្អិតជាធូលីហោះវិលចុះឡើងៗទៅក្នុងបរិយាកាសជាន់ខ្ពស់របស់ផែនដី ចំណែកកម្ទេចបំណែកធំៗធ្លាក់ជិតៗភ្នំភ្លើង។
២.៣. បំណែកសិលាភ្នំភ្លើង
បំណែកសិលាភ្នំភ្លើងកើតឡើងពេលដែលម៉ាក់ម៉ាផ្ទុះចេញពីភ្នំភ្លើង ហើយកករឹងនៅក្នុងអាកាស។ បំណែកសិលាកកើតឡើងពេលសិលាមានស្រាប់ត្រូវបំបែកដោយការផ្ទុះ ដែលមានកម្លាំងខ្លាំង។ បំណែកសិលានេះ មានទំហំច្រើនបែបចាប់ពីភាគល្អិតតូចៗ រហូតដល់ទំហំធំៗប៉ុនអគារ ហើយអាចវិលវល់ក្នុងបរិយាកាសជាច្រើនឆ្នាំ។ បំណែកសិលាភ្នំភ្លើងមាន ៤ ប្រភេទសំខាន់ៗ គឺដុំសិលាភ្នំភ្លើង គ្រាប់បែកភ្នំភ្លើង ធូលីភ្នំភ្លើង និងផេះភ្នំភ្លើង។
៣. ប្រភេទភ្នំភ្លើង
ប្រភេទផ្សេងៗ នៃបន្ទុះភ្នំភ្លើងបង្កើតប្រភេទភ្នំភ្លើងខុសប្លែកគ្នា។ ភ្នំភ្លើងខ្លះ កើតពីលំហូរដ៏ស្ងាត់ស្ងៀមនៃកំអែភ្នំភ្លើងយ៉ាងស្ដើងហូរជាប់ជានិច្ច ហើយរីករាលដាលតំបន់ដ៏ទូលាយ។ ខ្លះកើតពីបន្ទុះដ៏ខ្លាំងក្លា ហើយខ្លះទៀតកើតពីការរួមផ្សំរវាងកំអែដែលហូរយឺតៗយ៉ាងស្ងៀមស្ងាត់ និងបន្ទុះដ៏ខ្លាំងក្លាចូលគ្នា។ ភ្នំភ្លើងមាន ៤ ប្រភេទ៖
\( \bullet \) ប្រភេទហាវ៉ៃ ប្រទះឃើញនៅលើកោះហាវ៉ៃ ដូចជាភ្នំភ្លើងម៉ូណាឡូអា មានកម្ពស់រហូតដល់ 9 000 ម៉ែត្រ។ ភ្នំភ្លើងនេះកើតពីរំហូរយ៉ាងធំទូលាយ និងត្រួតពីលើគ្នាជាច្រើនដង។
\( \bullet \) ប្រភេទស្ត្រុំបូលី ប្រទះឃើញនៅលើកោះលីប៉ារី។ លក្ខណៈពិសេសរបស់វាដោយសារបន្ទុះវាព្រួសផ្ទាំងកំអែរួចធ្លាក់មកក្រោមវិញជាគ្រាប់បែក។ ភ្នំភ្លើងនេះមានរាងដូចត្រយូងចេកមានកម្ពស់ខ្ពស់ៗ។
\( \bullet \) ប្រភេទវុលកាណូ ជាប្រភេទភ្នំភ្លើងម្យ៉ាងដែលកំអែរបស់វាខាប់ស្អិតរកកល់ធ្វើឱ្យស្ទះជិតបំពង់ព្រួសកំអែមកខាងលើ។ ភ្នំភ្លើងវុលកាណូគេឃើញមានលើកោះ លីប៉ារី ដែរ។
\( \bullet \) ប្រភេទប៉េលេ វាមានលក្ខណៈសម្គាល់ប្រហាក់ប្រហែលនឹងវុលកាណូដែរ ប៉ុន្តែវាមានកំអែខាប់ស្អិតខ្លាំងណាស់ ហើយអាចបិទមាត់បំពង់វាជិតទៀតផង។ ភ្នំភ្លើងប្រភេទនេះបង្កើតជាកំពូលស្រួចៗ។
៤. ភូមិភាគភ្នំភ្លើង
ភ្នំភ្លើងស្ថិតនៅតាមខ្សែបំណែងចែកនៃសំបកផែនដី។ តំបន់ភ្នំភ្លើងស្ថិតនៅស៊ីគ្នានឹងតំបន់ពំនើងផ្នត់ថ្មីៗ តំបន់សមុទ្រជ្រៅ ឬតំបន់បំណាក់ទ្រនទ្វីប។
