ជំពូកទី២ ប្រវត្តិសាស្រ្តប្រទេសកម្ពុជា
មេរៀនទី៣ សម័យលង្វែកសតវត្សទី១៦
ពន្យល់ពាក្យ
· បន្ទាយ ៖ ទីកន្លែងហ៊ុំព័ទ្ធដោយរបង ឬកំពែង។
· សើន ៖ ប៉មយាមសង់អំពីឈើ ឬថ្មខ្ពស់សម្រាប់មើលសត្រូវចូល។
· សិន ៖ មាត្រារង្វាស់។ ១សិន=៤០ម។ ១ហត្ថ=០.៤១ម។
· ព្រះត្រលែងកែង ៖ ព្រះពុទ្ធទ្រង់ឈរទល់ខ្នងគ្នាបែរព្រះភក្រ្តទៅទិសទាំងបួន។
· ព្រះបញ្ចក្សេត្រ ៖ គ្រឿងសម្រាប់រាជាភិសេក។
· លាបម្រ័ក្សណ៍ ៖ ជ័រ ឬប្រេងសម្រាប់លាបលនឈ្មោះជ័រកើតពីដើមគ្រើលមានសម្បុរខ្មៅក្លិនហាងឆួល។
· ឫទ្ធានុភាព ៖ អានុភាពនៃឫទ្ធិ ឬតេជៈដ៏ខ្លាំងក្លា ។
· សន្ធិសញ្ញា ៖ កិច្ចព្រមព្រៀងអន្តរជាតិរវាងរដ្ឋនិងរដ្ឋ...។
· ប្រព័ន្ធធារាសាស្ត្រ ៖ ប្រព័ន្ធស្រោចស្រពទឹក...។
· គ្រឿងសាស្ត្រាវុធ ៖ គ្រឿងអាវុធយុទ្ធភណ្ឌ ឬគ្រឿងចម្បាំង។
· កេតនភណ្ឌជាតិ ៖ របស់ ឬវត្ថុដ៏មានតម្លៃ និងឧត្តុង្គឧត្តមរបស់ជាតិ។
១. ស្ថានភាពភូមិសាស្រ្តបន្ទាយលង្វែក
+ តើបន្ទាយលង្វែកកសាងដោយព្រះរាជាអង្គណា?
- បន្ទាយលង្វែកកសាងដោយ ព្រះបាទចន្ទរាជា។
+ តើបន្ទាយលង្វែកកសាងអស់រយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំ? ចាប់ពីឆ្នាំណាដល់ឆ្នាំណា?
- បន្ទាយលង្វែកកសាងអស់រយៈពេល៣ឆ្នាំ ចាប់ពីឆ្នាំ ១៥២៧ ដល់ឆ្នាំ ១៥២៩។
+ ចូររៀបរាប់ពីស្ថានភាពភូមិសាស្រ្តបន្ទាយលង្វែក។
v ស្ថានភាពភូមិសាស្រ្តបន្ទាយលង្វែក គឺ ៖
· ឋិតនៅក្នុងស្រុកកំពង់ត្រឡាច ខេត្តកំពង់ឆ្នាំងដែលត្រូវបានសាងសង់ឡើងដោយព្រះបាទចន្ទរាជា។
· ព្រះអង្គបានបញ្ជាឱ្យអ្នកមេការ មន្រ្តី ឧកញ៉ាបតីកេណ្ឌប្រជារាស្រ្តកាប់ឈើជញ្ជូនថ្ម រែកដី ដើម្បីសាងសង់បន្ទាយ ។
· ក្រុមមេការបានឱ្យគេជីកបុកឫសរៀបថ្ម ៦ហត្ថជុំវិញបន្ទាយជាបីជ្រុង ហើយលើកដីច្រុះក្ដារធ្វើបន្ទាយមាន កម្ពស់១៧ហត្ថ
កម្រាស់ខ្នងលើ ១០ហត្ថ ជើងទេរខាងក្រោម២២ហត្ថ ឯជ្រុងទី៤គឺ ទន្លេ។
· មានកំពែងការពារ៥ជាន់ព្រមទាំងដាំឫស្សីយ៉ាងក្រាស់ ( ២សិន )ហើយមានទ្វារធំ៨។
· នៅក្នុងបន្ទាយមានវាំងស្ដេច បន្ទាយទាហាន មានផ្ទះស្រីស្នំក្រមការ បុត្រាបុត្រី និងមានឃ្លាំងធំៗដូចជា ឃ្លាំងស្រូវអង្ករ
អំបិលប្រហុក ត្រីងៀត ត្រីឆ្អើរ និងឃ្លាំងសាស្រ្តាវុធ
· ម៉្យាងទៀតមានតម្កល់វត្ថុស័ក្ដិសិទ្ធិគឺ ព្រះកែវព្រះត្រលែងកែង និង ព្រះគោ
· បន្ទាយនេះមានបណ្ដោយ ៣គីឡូមែត្រ
· និងទទឹង២ គីឡូ ម៉ែត្រ។
២. ព្រះរាជាសម័យលង្វែក
v ព្រះរាជានាសម័យលង្វែកមានដូចជា ៖
· ព្រះបាទចន្ទរាជា (១៥១៦ - ១៥៦៦)
· ព្រះបាទបរមរាជា (១៥៦៦ - ១៥៧៦)
· ព្រះបាទសត្ថាទី១ (១៥៧៦ - ១៥៨៦)
· ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី១ (១៥៨៦ -១៥៩៣) ។
២.១. ព្រះបាទចន្ទរាជា(១៥១៦ - ១៥៦៦)
+ តើព្រះអង្គចន្ទរាជា ជានរណា?
- ព្រះអង្គចន្ទរាជាជាព្រះអនុជពៅរបស់ព្រះបាទស្រីសុគន្ធបទ
- រាជធានី: ក្រុងមានជ័យ ឬ បន្ទាយជ័យ ខេត្តពោធិ៍សាត់ រួចប្តូរមកក្រុងលង្វែក។
+ ក្នុងឱកាសដែលស្ដេចកនធ្វើគុតព្រះបាទស្រីសុគន្ធបទ តើព្រះចន្ទរាជាព្រះអង្គគង់នៅឯណា?
- ក្នុងឱកាសដែលស្ដេចកនធ្វើគុតព្រះបាទស្រីសុគន្ធបទ ព្រះចន្ទរាជា គង់នៅឯក្រុង អយុធ្យា ស្រុកសៀម។
+ តើព្រះបាទចន្ទរាជាមានព្រះនាមសម្រាប់សោយរាជ្យយ៉ាងដូចម្ដេច?
- ព្រះបាទចន្ទរាជាមានព្រះនាមសម្រាប់សោយរាជ្យថា « ព្រះបរមរាជាចន្ទរាជា »។
+ តើនៅឆ្នាំណាដែលព្រះបាទចន្ទរាជាទទួលជ័យជំនះទាំងស្រុងលើស្ដេចកន?
- នៅឆ្នាំ ១៥២៦ ព្រះបាទចន្ទរាជាទទួលជ័យជំនះទាំងស្រុងលើស្ដេចកន។
+ តើព្រះបាទចន្ទរាជាមានស្នាព្រះហស្តអ្វីខ្លះ?
v ស្នាព្រះហស្តរបស់ព្រះបាទចន្ទរាជាមានដូចជា ៖
· បានរំដោះទឹកដីខ្មែរមកវិញរហូតដល់ក្រុងអយុធ្យា
· កសាងវត្តអារាមជាច្រើន បដិមា ត្រលែងកែង ព្រះគោ ព្រះកែវ។
· ប្រមូលអ្នកប្រាជ្ញបណ្ឌិត កវី ...ឱ្យចងក្រង និងសរសរឯកសារគ្រប់ប្រភេទសម្រាប់កុលបុត្រកុលធីតាខ្មែរជំនាន់ក្រោយ។
+ តើព្រះអង្គបានចូលទិវង្គតនៅឆ្នាំណា? នៅឯណា? តើស្ដេចអង្គណាឡើងសោយរាជ្យបន្ត?
- ព្រះអង្គបានចូលទិវង្គតនៅឆ្នាំណា ១៥៦៦ នៅក្រុងលង្វែក ហើយព្រះបាទបរមរាជា បានឡើងសោយរាជ្យបន្តពីព្រះអង្គ។
២.២. ព្រះបាទបរមរាជា (១៥៦៦ - ១៥៧៦)
+ តើព្រះបាទបរមរាជាសោយរាជ្យពីឆ្នាំណា ដល់ឆ្នាំណា? តើព្រះអង្គបានធ្វើអ្វីខ្លះសម្រាប់ប្រទេសខ្មែរនាសម័យនោះ?
-ព្រះបាទបរមរាជាសោយរាជ្យពីឆ្នាំ១៥៦៦ ដល់ឆ្នាំ ១៥៧៦។
ព្រះអង្គបានធ្វើចម្បាំងជាមួយ និងសៀមដើម្បីដណ្ដើមយកខេត្តដែលបាត់បង់
ហើយរំដោះយកខេត្ត នគររាជសីមា និងដាក់មន្រ្តីខ្មែរឱ្យត្រួតត្រានៅទីនោះម៉្យាង
ទៀតសៀមបានប្រគល់ខេត្តចន្ទបុរី និង បស្ចិមបុរីមកឱ្យខ្មែរវិញ។
+ តើព្រះអង្គបានចូលទិវង្គតនៅក្នុងឆ្នាំណា?
តើស្ដេចអង្គណាឡើងសោយរាជ្យបន្ត?
- ព្រះអង្គបានចូលទិវង្គតនៅក្នុងឆ្នាំ ១៥៧៦
ហើយព្រះបាទ សត្ថាទី១បានឡើងសោយរាជ្យបន្ត។
២.៣. ព្រះបាទសត្ថាទី១(១៥៧៦ - ១៥៨៦)
+ តើព្រះបាទសត្ថាទី១ឡើងសោយរាជ្យពីឆ្នាំណាដល់ឆ្នាំណា? តើក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គប្រទេសជាតិមាន
ស្ថានភាពដូចម្ដេច?
- ព្រះបាទសត្ថាទី១ ឡើងសោយរាជ្យពីឆ្នាំ ១៤៧៦ដល់ឆ្នាំ ១៥៨៦ ។ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គប្រទេសជាតិបានធ្លាក់ចុះ ថមថយឥទ្ធិពល
ស្ទើរបាត់ឈ្មោះពីអាស៊ីអាគ្នេយ៍។
+ តើនៅឆ្នាំ១៥៨៦ ព្រះបាទសត្ថាទី១បានដាក់រាជ្យសម្បត្ដិទៅឱ្យបុត្រាច្បងព្រះនាមអ្វី?
- នៅឆ្នាំ១៥៨៦ ព្រះបាទសត្ថាទី១បានដាក់រាជ្យសម្បត្ដិទៅឱ្យបុត្រាច្បងព្រះនាម ជ័យជេដ្ឋាទី១។
២.៤. ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី១ (១៥៨៦ -១៥៩៣)
+ តើព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី១ បានឡើងគ្រងរាជ្យសម្បត្ដិពីឆ្នាំណាដល់ឆ្នាំណា? តើក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គប្រទេសជាតិមានស្ថានភាពដូចម្ដេច? ព្រោះអ្វី?
- ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី១ បានឡើងគ្រងរាជ្យសម្បត្ដិពីឆ្នាំ ១៥៨៦ ដល់ឆ្នាំ ១៥៩៣ ។ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គ
ប្រទេសជាតិបានចុះខ្សោយយ៉ាងខ្លាំងដែលបណ្ដាលមកពី ៖
- វិបត្តិរាជ្យវង្សខ្មែរកើតមានជាញឹកញាប់
- ប្រជារាស្រ្តគ្មានជំនឿលើអ្នកដឹកនាំ
- ព្រះរាជាឡើងគ្រងរាជ្យមានព្រះវ័យក្មេងពេកធ្វើឱ្យប្រទេសជិតខាង ជាពិសេសសៀមលើកទ័ពមករាតត្បាតប្រទេសខ្មែរជាច្រើនលើកច្រើនសា។
៣. ស្ថានភាពនយោបាយ
៣.១. នយោបាយក្នុងប្រទេស
+ តើនយោបាយក្នុងប្រទេស នាសម័យលង្វែកមាន ស្ថានភាពដូចម្តេច?
- នយោបាយក្នុងប្រទេសនាសម័យលង្វែក៖ មានវិបត្តិរាជវង្សជាញឹកញាប់ ។ ព្រះបាទសត្ថាទី១ដាក់រាជ្យថ្វាយទៅបុត្រច្បងរបស់ព្រះអង្គ
ព្រះនាមជ័យជេដ្ឋាទី១ ដែលមានព្រះជន្មទើបតែ១១ព្រះវស្សា ព្រោះខ្លាចព្រះអនុជព្រះនាម ស្រីសុរិយោពណ៌ដណ្ដើមរាជ្យសម្បត្តិ ព្រោះ
ព្រះស្រីសុរិយោពណ៌មានសមត្ថភាព និងប្រជាប្រិយភាពជាងព្រះអង្គ។
៣.២. នយោបាយក្រៅប្រទេស
+ តើប្រទេសខ្មែរនាសម័យលង្វែកមានកង្វល់បញ្ហាព្រំដែនភាគខាងកើតដែរឬទេ? ព្រោះអ្វី?
- ប្រទេសខ្មែរនាសម័យលង្វែកពុំទាន់មានកង្វល់បញ្ហាព្រំដែនភាគខាងកើតទេ។ ព្រោះប្រទេសចាម៉្បាជារដ្ឋរឹងមាំមួយកំពុងជាប់ដៃ
ប្រយុទ្ធជាមួយយួន ដែលកំពុងព្យាយាមលេបទឹកដី បន្តិចម្ដងៗ។
+ តើព្រះរាជាខ្មែរព្រះនាមអ្វីខ្លះ ដែលព្យាយាមរំដោះទឹកដីដែលបាត់បង់ពីសតវត្សទី១៣ យកមកវិញ?
- ព្រះរាជាខ្មែរដែលព្យាយាមរំដោះទឹកដីដែលបាត់បង់ពីសតវត្សទី១៣ យកមកវិញមានព្រះនាមដូចជា ៖
- ព្រះបាទស្រីរាជា
- ចន្ទរាជា
- បរមរាជា និងសត្ថាទី១ ជាដើម។
+ តើព្រះបាទសត្ថាទី១បានធ្វើទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងពួកអឺរ៉ុបណាខ្លះ?
- ព្រះបាទសត្ថាទី១បានធ្វើទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងពួកអឺរ៉ុបដូចជា ព័រទុយហ្គាល់ និង អេស្ប៉ាញ។
+តើនយោបាយក្រៅប្រទេសមានលក្ខណៈដូចម្តេច?
- មានទំនាក់ទំនងជាមួយប្រទេសដូចជា:
- សៀម: ចំណុចល្អ(១៥៧៤ សៀមឱ្យខេត្តនគររាជសីមា បស្ចិមបុរី ចន្ទបុរី តាមសន្ធិសញ្ញាចំណងសម្ព័ន្ធមេត្រី)។
ចំណុចមិនល្អ(១៥៩៤វាយកម្ទេចបន្ទាយលង្វែក)
- ព្រះបាទសត្ថាទី១: ពឹងអឺរ៉ុប (ប៉ទុយកាល់និងអេស្ប៉ាញជួយការពារទឹកដី)។
៤. ស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ច
v សេដ្ឋកិច្ចខ្មែរនៅក្នុងសម័យលង្វែកពឹងផ្អែកទៅលើវិស័យ ៖
· កសិកម្ម
· ពាណិជ្ជកម្ម
· សិប្បកម្ម។
៤.១. កសិកម្ម
v វិស័យកសិកម្មនៅក្នុងសម័យលង្វែកគឺមានការរីកចម្រើនខ្លាំងព្រោះ ៖
· ព្រះរាជាខ្មែរ បានយកព្រះទ័យទុកដាក់និងបញ្ហាធារាសាស្រ្តជាសំខាន់
· ព្រះអង្គបានចេញបញ្ជាឱ្យគេពង្រីកដីធ្លី សម្រាប់ប្រជារាស្រ្ដធ្វើស្រែចម្ការ
· បញ្ជាឱ្យគេជីកព្រែក ប្រឡាយសម្រាប់ផ្គត់ផ្គង់ទឹក
· ព្រះរាជាបានបញ្ចប់សង្គ្រាមពោលគឺប្រទេសមានសន្តិភាព។
៤.២. ពាណិជ្ជកម្ម
+ តើនៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទបរមរាជាបានធ្វើការទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មជាមួយពួកណាខ្លះ?
- នៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទបរមរាជាបានធ្វើការទំនាក់ទំនងពាណិជ្ជកម្មជាមួយពួក អឺរ៉ុប ជប៉ុន ចិន ជ្វា ...។
+ តើពួកបរទេសទាំងនោះបាននាំចេញ និងនាំចូលអ្វីខ្លះ?
- ពួកបរទេសទាំងនោះបាននាំចេញ និងនាំចូល ៖
· នាំចេញ : គ្រឿងទេស ភ្លុកដំរី ស្នែង ជ័រ ស្បែក ។ល។
· នាំចូល : កំណាត់សំពត់ គ្រឿងសាស្រ្តាវុធឧបករណ៍ប្រើប្រាស់ផ្សេងៗ។
៤.១. សិប្បកម្ម
+ ចូររៀបរាប់ពីវិស័យសិប្បកម្មនៅក្នុងសម័យលង្វែក។
- វិស័យសិប្បកម្មនៅក្នុងសម័យលង្វែកគឺ នៅមានការអន់ថយនៅឡើយ ក្រៅពីតម្បាញសូត្រ ក្អម ឆ្នាំង... ពីដីដុត សកម្មភាពសំខាន់ផ្សេងៗ
ទៀតគឺ ការស្លដែកដែលមានសន្ទុះខ្លាំងក្លាចាប់ពីរជ្ជកាលព្រះបាទចន្ទរាជា។
៥. ការបាក់បែកបន្ទាយលង្វែក និងផលវិបាក
៥.១. ការបាក់បែកបន្ទាយលង្វែក
+ តើនៅក្នុងឆ្នាំណាដែលភូមាវាយលុកសៀមយ៉ាងខ្លាំង?
- នៅក្នុងឆ្នាំ១៥៨០ភូមាវាយលុកសៀមយ៉ាងខ្លាំង។
+ តើព្រះបាទសត្ថាទី១ បានបញ្ជាឱ្យព្រះរាជាអង្គណាដឹកនាំទ័ពទៅជួយសៀម?
- ព្រះបាទសត្ថាទី១ បានបញ្ជាឱ្យព្រះស្រីសុរិយោពណ៌ដឹកនាំទ័ពទៅជួយច្បាំងសៀមរហូតបានជ័យជំនះលើទ័ពភូមា។
+ តើនៅក្នុងឆ្នាំណាដែលពួកសៀមបានលើកទ័ពចូលទន្ទ្រានខ្មែរទាំងកំរោល? តើសៀមវាយបានខេត្តណាខ្លះ?
- នៅក្នុងឆ្នាំ១៥៨៨ពួកសៀមបានលើកទ័ពចូលទន្ទ្រានខ្មែរទាំងកំរោល។
ហើយវាយបានយកបន្ទាយមានជ័យ បាត់ដំបង ពោធិ៍សាត់ រហូតដល់
ស្រុកបរិបូរណ៍ ព្រមទាំងធ្វើការហ៊ុមព័ទ្ធបន្ទាយលង្វែកទៀតផង។
+ តើបន្ទាយលង្វែកបាក់បែកនៅឆ្នាំណា?
- បន្ទាយលង្វែកបាក់បែកនៅឆ្នាំ១៥៩៤។
+ តើមូលហេតុអ្វីដែលនាំឱ្យបន្ទាយលង្វែកបាក់បែក?
v មូលហេតុដែលនាំឱ្យបន្ទាយលង្វែកបាក់បែកគឺដោយសារ ៖
· ព្រះបាទសត្ថាទី១ : ឆោតល្ងង់ទៅជួយរំដោះក្រុងអយុធ្យាពីការត្រួតត្រារបស់ភូមា។
· សៀមប្រើល្បិច : ដោយបញ្ជូនព្រះសង្ឃឱ្យមកយកការណ៍ក្នុងបន្ទាយ។ ព្រមទាំងប្រើល្បិចដោយការបាច ប្រាក់ដួងចូលទៅក្នុងគុម្ពឫស្សី។
· វិបត្ដិផ្ទៃក្នុង : រាជវង្សានុវង្ស នាម៉ឺន មន្រ្តីមិនពេញចិត្តនិង ព្រះបាទសត្ថាទី១ ដែលតែងតាំងកូនអាយុ ១១ឆ្នាំឱ្យគ្រងរាជ្យ ហើយ៦ឆ្នាំ
ជាមហាឧបរាជ។ ដូចនេះហើយទើបពួកគេបាត់បង់ស្មារតីប្រយុទ្ធ។
· ប្រជារាស្រ្ដ : ក្រីក្រ ឆោតល្ងង់នាំគ្នាកាប់ឆ្ការឫស្សី ដែលជារបងដ៏រឹងមាំ។
· សាមគ្គី : ប្រទេសខ្មែរហាក់បីដូចជាបាត់បង់សាមគ្គីភាព ដូចជាព្រះបាទសត្ថាទី១នាំកូនទាំង២ រត់ភៀសខ្លួនទៅប្រទេសឡាវ
ប្រជាជនអស់ជំនឿ។
៥.២. ផលវិបាក
+ ក្រោយពីបែកបាក់បន្ទាយលង្វែក តើប្រទេសកម្ពុជាបានជួបនូវផលវិបាកដូចម្ដេចខ្លះ?
v ក្រោយពីបែកបាក់បន្ទាយលង្វែកប្រទេសកម្ពុជាបានជួបនូវផលវិបាកដូចជា ៖
· ប្រទេសជាតិអស់ឫទ្ធានុភាព ធ្លាក់ជារដ្ឋទន់ខ្សោយមួយនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍
· សៀមបានប្រមូលយកព្រះគោ ព្រះកែវ ទ្រព្យសម្បត្តិ និងឯកសារផ្សេងៗជាច្រើន
· បាត់បង់កេតនភណ្ឌជាតិ ក្បួនគម្ពីរ អ្នកប្រាជ្ញ បណ្ឌិត និងវប្បធម៌ត្រូវសៀមឆក់ប្លន់អស់
· ប្រទេសជាតិធ្លាក់ក្នុងភាពអនាធិបតេយ្យ គ្រោះទុរ្ភិក្សពាសពេញផ្ទៃប្រទេស
· ប្រជារាស្រ្ដអស់ជំនឿលើព្រះរាជា
· ប្រទេសកម្ពុជាបានបាត់បង់អាណាខេត្តភាគខាងលិច និងពាយ័ព្យ ខេត្តចន្ទបុរី បស្ចិមបុរី នគររាជសីមា បាត់ដំបង សៀមរាប ពោធិសាត់។