(ជ២) មេរៀនទី២៖ (មេរៀនសង្ខេប) ការយល់ដឹងអំពីលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ

          រដ្ឋនីមួយៗលើពិភពលោកតែងតែរៀបចំ និងកែច្នៃរចនាសម្ព័ន្ធសង្គមជាតិរបស់ខ្លួន ដើម្បីឱ្យមានការអភិវឌ្ឍរីកចម្រើនជាដរាប ។ យូរៗម្តង រដ្ឋទាំងនោះតែងតែផ្លាស់ប្ដូររបបគ្រប់គ្រងរបស់ពួកគេរហូតដល់ពេលបច្ចុប្បន្នដែលការគ្រប់គ្រងតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យបានក្លាយជាប្រព័ន្ធគ្រប់គ្រងដែលពេញនិយមបំផុតសម្រាប់ប្រជាជនទូទៅ ។ លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យត្រូវបានបង្កើតឡើងដំបូងគេបង្អស់នៅប្រទេសក្រិកក្នុងសតវត្សរ៍ទី៥ មុនគ្រិស្តសករាជ ។

ពាក្យគន្លឹះ

·         អំណាចកំពូល ៖ គឺជាអំណាចខ្ពស់បំផុត ឬអំណាចដាច់ខាតរបស់រដ្ឋមួយក្នុងការគ្រប់គ្រងកិច្ចការផ្ទៃក្នុង និងកិច្ចការបរទេសរបស់ខ្លួនដោយឯករាជ្យ ដោយគ្មានការជ្រៀតជ្រែកពីប្រទេសដទៃ។

·         យន្តការ        ៖ គឺជាប្រព័ន្ធ ឬរបៀបដែលអ្វីមួយដំណើរការ។

·         តុលាការឯករាជ្យ ៖ គឺជាប្រព័ន្ធតុលាការដែលធានាថាច្បាប់ត្រូវបានអនុវត្តដោយយុត្តិធម៌ និងអព្យាក្រឹត។

·         នីតិរដ្ឋ         ៖ គឺជាគោលការណ៍ដែលច្បាប់ជាអំណាចខ្ពស់បំផុតក្នុងសង្គម ហើយគ្រប់គ្នាត្រូវស្ថិតនៅក្រោមច្បាប់ មិនថាតែ                                     ប្រជាពលរដ្ឋធម្មតា ឬមន្ត្រីរដ្ឋាភិបាលនោះទេ។ 

·         អំណាចនីតិប្បញ្ញត្តិ ៖ គឺជាអំណាចក្នុងការបង្កើត កែប្រែ ឬលុបចោលច្បាប់។ នៅប្រទេសកម្ពុជា អំណាចនេះត្រូវបានកាន់កាប់                                           ដោយរដ្ឋសភា និងព្រឹទ្ធសភា។

·         អំណាចនីតិប្រតិបត្តិ ៖ គឺជាអំណាចក្នុងការអនុវត្តច្បាប់ និងគ្រប់គ្រងរដ្ឋ។ អំណាចនេះត្រូវបានកាន់កាប់ដោយរាជរដ្ឋាភិបាល                                              ដែលមាននាយករដ្ឋមន្ត្រី និងគណៈរដ្ឋមន្ត្រីជាអ្នកដឹកនាំ។

·         រដ្ឋប្រហារ      ៖ គឺជាការដណ្ដើមអំណាចរដ្ឋដោយខុសច្បាប់ និងភ្លាមៗពីសំណាក់ក្រុមមនុស្សមួយក្រុម។

·         រដ្ឋធម្មនុញ្ញ     ៖ គឺជាច្បាប់កំពូលរបស់ប្រទេសមួយ។ វាជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃប្រព័ន្ធនយោបាយរដ្ឋ និងកំណត់នូវរចនាសម្ព័ន្ធ                                         អំណាច ទំនាក់ទំនងរវាងស្ថាប័នរដ្ឋ និងការពារសិទ្ធិសេរីភាពរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ។

១. និយមន័យប្រជាធិបតេយ្យ

          លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ គឺជាទម្រង់នៃការគ្រប់គ្រងប្រទេសដែលផ្ដល់អំណាចដល់ប្រជាជនជាធំ។ នៅក្នុងប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យ ប្រជាពលរដ្ឋមានអំណាចក្នុងការសម្រេចចិត្ត ហើយរាល់សកម្មភាពរបស់រដ្ឋាភិបាល ត្រូវតែគោរពតាមច្បាប់ ។ ឧទាហរណ៍៖ ការបោះឆ្នោតដែលជាការផ្ទេរអំណាចរបស់ប្រជាពលរដ្ឋទៅឱ្យក្រុមមនុស្សមួយក្រុមដើម្បីបម្រើពួកគេ ។

២. ប្រភេទនៃប្រជាធិបតេយ្យ

v  លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យមានពីរប្រភេទ គឺ៖

២.១. ប្រជាធិបតេយ្យផ្ទាល់

          ប្រជាធិបតេយ្យផ្ទាល់ ជាប្រភេទដែលប្រជាពលរដ្ឋទាំងអស់ចូលរួមដោយផ្ទាល់ក្នុងការសម្រេចចិត្តជាសាធារណៈ ។ ប្រព័ន្ធនេះដំណើរការល្អបំផុតសម្រាប់ក្រុមតូចៗ ដូចជាក្រុមប្រឹក្សាភូមិ ដែលសមាជិកអាចជួបជុំគ្នាដើម្បីពិភាក្សា និងបោះឆ្នោតលើបញ្ហាផ្សេងៗ ។

២.២. ប្រជាធិបតេយ្យតំណាង

ប្រជាពលរដ្ឋបោះឆ្នោតជ្រើសរើសតំណាងរបស់ពួកគេ ហើយផ្ទេរអំណាចទៅឲ្យតំណាងទាំងនោះដើម្បីធ្វើការសម្រេចចិត្តលើកិច្ចការដឹកនាំប្រទេស ។ អ្នកតំណាងដែលជាប់ឆ្នោតត្រូវមានការទទួលខុសត្រូវចំពោះប្រជារាស្ត្រម្ចាស់ឆ្នោត និងបង្កើតច្បាប់ដើម្បីផលប្រយោជន៍រួម ។

៣. គោលការណ៍នៃប្រជាធិបតេយ្យ

          ដើម្បីឱ្យលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យពេញលេញ ត្រូវមានគោលការណ៍សំខាន់ៗដូចខាងក្រោម៖

៣.១. ការចូលរួមចំណែកពីប្រជាជន

          ប្រជាជនមានសិទ្ធិ និងកាតព្វកិច្ចចូលរួមក្នុងវិស័យនយោបាយ សេដ្ឋកិច្ច និងសង្គមដូចជា ការបោះឆ្នោត ការឈរឈ្មោះបោះឆ្នោត និងការគោរពច្បាប់ ។

៣.២. ការស្មើភាពគ្នា

          ក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ គោលការណ៍ស្មើភាពមានន័យថា មនុស្សគ្រប់រូបមានតម្លៃ និងលទ្ធភាពដូចគ្នាដោយគ្មានការរើសអើង ។

៣.៣. ការអនុគ្រោះគ្នា

សង្គមប្រជាធិបតេយ្យ គឺជាសង្គមដែលប្រកបដោយក្ដីអនុគ្រោះមានន័យថា ក្នុងពេលដែលគណបក្សឈ្នះឆ្នោតមានសិទ្ធិគ្រប់គ្រងអំណាច ត្រូវអនុគ្រោះ និងទទួលស្គាល់សិទ្ធិគ្រប់បែបយ៉ាងរបស់គណបក្សដែលទទួលបានសំឡេងភាគតិច ។ មនុស្សម្នាក់ៗ ប្រកាន់ខ្ជាប់ភាពអត់ឱនចំពោះគ្នាទៅវិញទៅមក នៅពេលមនុស្សទាំងអស់យល់កាន់តែច្បាស់អំពីលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ។

៣.៤. សេរីភាពសាព័ត៌មាន

          ប្រជាជនមានសិទ្ធិបញ្ចេញមតិដោយសេរីតាមប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយនានា ។ ប្រជាជន និងថ្នាក់ដឹកនាំជ្រួតជ្រាបពីដំណឹងក្នុងស្រុក និងអន្តរជាតិ តាមរយៈប្រព័ន្ធឃោសនារបស់ឯកជន និងរដ្ឋ ។ ម៉្យាងទៀត ប្រជាជនអាចរៀនសូត្រ និងចេះដឹងច្រើនតាមរយៈ កម្មវិធីផ្សព្វផ្សាយនានាដែលចេញផ្សាយទៀតផង ។

៣.៥. ការទទួលខុសត្រូវ

          ក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ មន្ត្រីគ្រប់លំដាប់ថ្នាក់ ត្រូវតែទទួលខុសត្រូវចំពោះប្រជាជន និងបំពេញភារកិច្ច ដើម្បីផលប្រយោជន៍ពួកគេ ។ 

៣.៦. តម្លាភាព

          រដ្ឋាភិបាល ត្រូវធ្វើសកម្មភាពដោយបើកចំហរ និងអនុញ្ញាតឱ្យសាធារណជន និងអ្នកកាសែតសាកសួរព័ត៌មានបាន មានន័យថា ត្រូវអនុញ្ញាតឱ្យអ្នកកាសែត និងប្រជាជនសាកសួរព័ត៌មាន អំពីកិច្ចការទាំងនោះ ជាពិសេសចំណាយចំណូលក្នុងការអនុវត្តគម្រោងកម្មវិធីអភិវឌ្ឍន៍នានារបស់រដ្ឋាភិបាល ។

៣.៧. ការបោះឆ្នោតដោយសេរី និងយុត្តិធម៌តាមការកំណត់

          ក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ ការបង្កើត ឬផ្លាស់ប្តូររដ្ឋាភិបាល ត្រូវធ្វើឡើងតាមឆន្ទៈរបស់ប្រជាជន តាមរយៈការបោះឆ្នោតដោយសេរី យុត្តិធម៌ គ្មានការគំរាមកំហែង ។

៣.៨. សេរីភាពខាងសេដ្ឋកិច្ច

          ក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ ប្រជាជនមានសិទ្ធិធ្វើជាម្ចាស់កម្មសិទ្ធិលើទ្រព្យសម្បត្តិ និងអាជីវកម្ម ហើយរដ្ឋាភិបាលត្រូវបង្កើតលក្ខខណ្ឌសម្រាប់សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរី ។

៣.៩. យន្តការទប់ស្កាត់ការប្រើអំណាចដោយរំលោភ

          រដ្ឋាភិបាលត្រូវមានយន្តការត្រួតពិនិត្យគ្នារវាងស្ថាប័នផ្សេងៗ ដោយមានតុលាការឯករាជ្យដើម្បីផ្តន្ទាទោសមន្ត្រីដែលប្រើអំណាចខុសច្បាប់ ។

៣.១០. ប្រព័ន្ធពហុបក្ស

          សង្គមប្រជាធិបតេយ្យ អនុញ្ញាតឱ្យមានគណបក្សនយោបាយច្រើន ដើម្បីផ្តល់សិទ្ធិដល់ប្រជាពលរដ្ឋជ្រើសរើសតំណាងដឹកនាំប្រទេស ។

៤. លក្ខណៈប្រជាធិបតេយ្យ

នៅក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ រដ្ឋធម្មនុញ្ញចែងយ៉ាងច្បាស់អំពីសិទ្ធិមូលដ្ឋានរបស់ប្រជាពលរដ្ឋដូចជា សិទ្ធិរស់រានមានជីវិត សិទ្ធិមានទ្រព្យសម្បត្តិ និងសិទ្ធិស្មើភាពចំពោះមុខច្បាប់ ។ ប្រព័ន្ធតុលាការឯករាជ្យត្រូវបានបង្កើតឡើងដើម្បីការពារសិទ្ធិរបស់បុគ្គលគ្រប់រូប ។ លើសពីនេះ រដ្ឋមានភារកិច្ចការពារប្រជាពលរដ្ឋពីការរំលោភបំពានសិទ្ធិរបស់ពួកគេ ។

៥. របបគ្រប់គ្រងក្នុងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ

          មានរបបគ្រប់គ្រងសំខាន់ៗបីប្រភេទក្នុងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ៖

៥.១. របបប្រជាធិបតី​និយម

          ប្រជាពលរដ្ឋបោះឆ្នោតពីរដងផ្សេងគ្នា គឺម្តងសម្រាប់សមាជិកសភា (នីតិប្បញ្ញត្តិ) និងម្តងទៀតសម្រាប់ប្រធានាធិបតី (នីតិប្រតិបត្តិ) ។ របបនេះគ្មាននាយករដ្ឋមន្ត្រីទេ ហើយអំណាចទាំងពីរនៅដាច់ពីគ្នា ។

៥.២. របបសភានិយម

          ក្នុងរបបសភានិយម ប្រជាពលរដ្ឋបោះឆ្នោតតែម្តងគត់សម្រាប់ជ្រើសរើសសមាជិករដ្ឋសភា ។ គណបក្សដែលឈ្នះឆ្នោតនឹងជ្រើសរើសនាយករដ្ឋមន្ត្រីដើម្បីបង្កើតរដ្ឋាភិបាល ហើយរបបនេះគ្មានប្រធានាធិបតីទេ ។

៥.៣. របបពាក់កណ្ដាលសភានិយម និងពាក់កណ្ដាលប្រជាធិបតីនិយម

          ប្រជាពលរដ្ឋបោះឆ្នោតពីរលើក គឺសម្រាប់សមាជិករដ្ឋសភា និងសម្រាប់ប្រធានាធិបតី ។ គណបក្សឈ្នះឆ្នោតក្នុងសភាជ្រើសរើសនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហើយប្រធានាធិបតីតំណាងឱ្យប្រទេសជាតិទាំងមូល ។ របបនេះមានទាំងនាយករដ្ឋមន្ត្រី និងប្រធានាធិបតី ។

៦. សារប្រយោជន៍នៃការបោះឆ្នោតក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ

ការបោះឆ្នោតមានសារៈសំខាន់ណាស់ ក្នុងសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ គឺជួយសម្រួលដល់បញ្ហាមួយចំនួនដូចខាងក្រោម ៖

៦.១. អំណាច

          ការបោះឆ្នោតអនុញ្ញាតឱ្យប្រជាពលរដ្ឋមានឥទ្ធិពលលើសកម្មភាពរដ្ឋាភិបាល ហើយអាចផ្លាស់ប្តូរតំណាង ឬគណបក្សដែលធ្វើការមិនល្អចេញពីអំណាច ។

៦.២. ការជ្រើរើស

          វាជួយប្រជាពលរដ្ឋជ្រើសរើសបេក្ខជនដែលមានសមត្ថភាពដើម្បីអនុវត្តគោលនយោបាយអភិវឌ្ឍន៍ជាតិ ។

៦.៣. ការទទួលខុសត្រូវ

          ការបោះឆ្នោតធានាថារដ្ឋាភិបាលត្រូវទទួលខុសត្រូវចំពោះប្រជាពលរដ្ឋដែលជាម្ចាស់អំណាច ។

៧. សារប្រយោជន៍នៃលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ

          លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យ ផ្តល់សិទ្ធិអំណាចដល់ប្រជាជនដើម្បីចូលរួមអភិវឌ្ឍន៍ជាតិ និងសម្រេចជោគវាសនារបស់ខ្លួន។ ការគ្រប់គ្រងបែបនេះនាំឱ្យប្រទេសមានការរីកចម្រើនស្ទើរគ្រប់វិស័យ ពិសេសសេរីភាពបញ្ចេញមតិ ដែលមានគោលបំណងកែលម្អចំណុចខ្វះខាត ។ ដើម្បីជំរុញការអភិវឌ្ឍន៍ជាតិ រដ្ឋាភិបាលត្រូវបើកទូលាយនូវសេរីភាពសារព័ត៌មាន និងវិស័យវិនិយោគ ។

៨. ការជ្រើសរើសថ្នាក់ដឹកនាំ

          ការជ្រើសរើសអ្នកដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យតម្រូវឱ្យមានការបោះឆ្នោតជាចម្បង ។ អ្នកដែលមានសមត្ថភាព និងគុណធម៌ច្រើនតែទទួលបានជោគជ័យក្នុងការបោះឆ្នោតជាតំណាងឆន្ទៈរបស់ប្រជាជន ។ ប្រសិនបើអ្នកដឹកនាំមិនបម្រើផលប្រយោជន៍ជាតិទេ ប្រជាពលរដ្ឋអាចផ្លាស់ប្តូរពួកគេតាមរយៈការបោះឆ្នោត ។

៩. សំឡេងនៃការបោះឆ្នោត

លទ្ធផលនៃការបោះឆ្នោតបង្ហាញពីការគាំទ្ររបស់ប្រជាពលរដ្ឋចំពោះអ្នកដែលពួកគេជ្រើសរើស ។ វាមានពីរប្រភេទគឺ៖

• សំឡេងគាំទ្រច្រើន     ៖ ចំនួនសន្លឹកឆ្នោតច្រើនជាងគេបើប្រៀបធៀបនឹងគណបក្សផ្សេងទៀត ។

• សំឡេងគាំទ្រភាគច្រើន ៖ ចំនួនសន្លឹកឆ្នោតច្រើនជាងគេបើប្រៀបធៀបនឹងចំនួនអ្នកបោះឆ្នោតសរុប ។

នៅប្រទេសកម្ពុជា គណបក្សដែលទទួលបានសំឡេងលើស 50% បូក ១ នៃអាសនៈក្នុងរដ្ឋសភាមានសិទ្ធិបង្កើត  រដ្ឋាភិបាលដោយមិនបាច់ចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយគណបក្សដទៃទៀតឡើយ។