(ជ១)​ មេរៀនទី៧៖ (សង្ខេបមេរៀន) ប្រទេសទីម័រខាងកើត

ជំពូកទី១   ប្រទេសអាស៊ីអាគ្នេយ៍

មេរៀនទី៧       ប្រទេសទីម័រខាងកើត

ពន្យល់ពាក្យ

-  មនសិការ         = ការធ្វើទុកក្នុងចិត្ត ការយកចិត្តទុកដាក់ ។

- សមាហរណកម្ម  = ការរួមបញ្ចូលគ្នាតែមួយ ។

- អាណានិគម      = ការដាក់នឹមត្រួតត្រាលើប្រទេសមួយផ្សេងទៀត ។

- ភាសាតាទុម      = ជាភាសាដើមរបស់ជនជាតិទីម័រខាងកើត ។

- វេតូ                 = ជំទាស់ បដិសេធ មិនយល់ព្រម ។

- កោះហៅ          = ការអញ្ជើញ បង្គាប់ឱ្យមក ហៅខ្លួនឱ្យចូលសាលាដំបូង ។

- ទសវត្សន៍         = រយៈពេល 10 ឆ្នាំ ។

- អង្គការសហប្រជាជាតិ= អង្គការថែរក្សាសន្តិសុខពិភពលោក ។

- កិច្ចព្រមព្រៀង    = កិច្ចសន្យា ឬការយល់ព្រមរវាងគូរភាគីពីរនាក់ ។

-តំណាងរាស្ត្រ      = អ្នកតំណាងប្រជាជន ។

១. អតីតកាល​

+ តើប្រទេសទីម័រខាងកើតមានអតីតកាលដូចម្តេចខ្លះ មុនកើតជារដ្ឋមួយនៅលើភពផែនដីយើងនេះ?

-  ប្រទេសទីម័រខាងកើត មុនកើតជារដ្ឋបានទទួលរងការត្រួតត្រា ការដាក់អាណានិគមរបស់ពួកប្រទេសជាច្រើនដូចជា៖

-  នៅពាក់កណ្តាលសតវត្សទី​ 16 រហូតដល់ឆ្នាំ 1859 កោះនេះបានចែកជា 2 តាមកិច្ចព្រមព្រៀង

របស់ពួកហូរឡង់​ និងពួកព័រទុយហ្គាល់

-  មួយកំណាត់ខាងលិចត្រូវបានត្រួតត្រាដោយពួកហូឡង់ 

-  មួយកំណាត់ខាងកើតត្រូវបានត្រួតត្រាដោយពួកព័រទុយហ្គាល់ 

-  ក្រោយមកត្រួតត្រាដោយពួកជប៉ុន 1942-1945

-  និងក្រោយសង្រ្គាមលោកលើកទី 2 ពួកព័រទុយហ្គាល់ចូលត្រួតត្រាជាថ្មី

-  ថ្ងៃទី 28 វិច្ឆិកា 1975 ទីម័រខាងកើតប្រកាសឯករាជ្យពីពួកព័រទុយហ្គាល់

- បន្ទាប់មកពួកឥណ្ឌូនេស៊ីចូលកាន់កាប់ទីម័រខាងកើតនៅ 9 ថ្ងៃក្រោយប្រកាសឯករាជ្យពីពួកព័រទុយហ្គាល់ ។

-  ហើយបានដាក់បញ្ចូលទីម័រខាងកើតជាខេត្តមួយរបស់ខ្លួនឈ្មោះថា ទីម័រទីមួ នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ 1976 ។

+ តើយុវជនទីម័រខាងកើតធ្វើការប្រយុទ្ធប្រឆាំងទៅនឹងកងទ័ពឥណ្ឌូណេស៊ីទទួលបានជោគជ័យដែរ ឬទេ?

យុវជនទីម័រខាងកើត ធ្វើការប្រយុទ្ធប្រឆាំងកងទ័ពឥណ្ឌូណេស៊ីអស់រយៈពេលជាង 2​ទសវត្សរ៍ មិនបានទទួលជោគជ័យទេ៖

·         ការតស៊ូនេះធ្វើឱ្យបាត់បង់ជីវិតមនុស្សពី 100 000 ទៅ 250 000 នាក់ ។

·         ប្រជាជនទីម័រភាគច្រើនលើសលប់ចង់បានឯករាជ្យផ្តាច់ចេញពីប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ីបានរៀបចំធ្វើប្រជាមតិមួយ រៀបចំដោយអង្គការសហប្រជាជាតិនៅ ថ្ងៃទី ​30 សីហា 1999 ។

+ តើការធ្វើប្រជាមតិដើម្បីឯករាជ្យដែលរៀបចំឡើងដោយអង្គការសហប្រជាជាតិទទួលបានជោគជ័យដែរឬទេ?

មិនត្រឹមតែមិនបានទទួលជោគជ័យទេ កងជីវពលប្រឆាំងឯករាជ្យទីម័រ ដែលគាំទ្រដោយកងទ័ពឥណ្ឌូណេស៊ីបានបើកការប្រយុទ្ធយ៉ាងសាហាវព្រៃផ្សៃ សម្លាប់ប្រជាជនទីម័រខាងកើតអស់ជិត 1 400 នាក់ និងជន្លៀសប្រជាជនទាំងបង្ខំទៅទីម័រខាងលិច 300 000 នាក់​ ថែមទៀតផង ។

+ តើអំពើព្រៃផ្សៃរបស់កងជីវពលឥណ្ឌូណេស៊ីទទួលបានការអន្តរាគមន៍ពីអង្គការសហប្រជាជាតិដែរ ឬទេ?

-  ក្រោយពីឃើញអំពើព្រៃផ្សៃរបស់កងជីវពលឥណ្ឌូណេស៊ី ក្រុមអន្តរាគមន៍អង្គការសហប្រជាជាតិមាន៖

- ថ្ងៃទី 20​​ កញ្ញា 1999 កងកម្លាំងរក្សាសន្តិភាពអូស្ត្រាលី INTERFET (International Force For East Timor) បានចូលមកបញ្ចប់អំពើហឹស្សានេះ ។

+ តើប្រទេសទីម័រខាងកើតទទួលស្គាល់ជាអន្តរជាតិ ថាជារដ្ឋឯករាជ្យនៅថ្ងៃ ខែឆ្នាំណា?

-  ប្រទេសទីម័រខាងកើតទទួលស្គាល់ជាអន្តរជាតិថា ជារដ្ឋឯករាជ្យនៅថ្ងៃទី ២០ ខែឧសភា ឆ្នាំ ២០០២។

១. លក្ខខណ្ឌធម្មជាតិ

១.១. ទីតាំងភូមិសាស្រ្ដ

+ តើប្រទេសទីម័រខាងកើតស្ថិតនៅក្នុងតំបន់ណានៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍?

- ប្រទេសទីម័រខាងកើតស្ថិតនៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីកោះ

 ទិសពាយ័ព្យប្រទេសអូស្ត្រាលី ។

+ តើកូអរដោ​នេភូមិសាស្ត្រប្រទេសនេះមានលក្ខណៈដូចម្តេច?

-  ដោយសារប្រទេសនេះស្ថិតក្នុងប្រជុំកោះសុងតូច រួមមានពាក់កណ្តាលខាងកើតនៃតំបន់អ៊ីគូស៊ី ឬអំបឺណូ

(Oecussi / Ambeno) បូកទាំងកោះអាតូរ៉ូ និងកោះចាកូ ។

-  កូអរដោនេភូមិសាស្ត្រគឺស្ថិតនៅចន្លោះខ្សែស្របទី 8⁰ និងទី 10⁰ នៃរយៈទទឹងខាងត្បូង និងចន្លោះខ្សែបណ្តោយ

   ទី 124⁰ និង 128⁰ នៃរយៈបណ្តោយខាងកើត ។

+ តើប្រទេសទីម័រខាងកើតមានផ្ទៃដីប៉ុន្មានKm²?  

­- ប្រទេសទីម័រខាងកើតមានផ្ទៃដីសរុបចំនួន ១៥ ០០៧ Km²

^-  ធំជាងប្រទេសព្រុយណេនិងសិង្ហបុរី

- តូចជាងកម្ពុជា ប្រហែល១២ដង។

+ តើប្រទេសទីម័រខាងកើតមានព្រំប្រទល់ជាប់ ប្រទេសណាខ្លះ?

-  ប្រទេសទីម័រខាងកើតមានព្រំប្រទល់ជាប់ឥណ្ឌូនេស៊ី (ខេត្តទីម័រខាងលិច)ប្រវែង២២៨Km និងឆ្នេរ ប្រវែង៧០៦ Km។

១.២. សណ្ឋានដី

+  តើសណ្ឋានដីទីម័រខាងកើតមានលក្ខណះដូចម្តេច ខ្លះ?   ហើយមានភ្នំមួយខ្ពស់មានឈ្មោះអ្វីដែរ ?

- សណ្ឋានដីទីម័រខាងកើតជាប្រទេសសម្បូរភ្នំ និង ខ្ពង់រាប ខ្សត់ទំនាប

-   មានកំពូលខ្ពស់គឺ ភ្នំហ្វូហូតាតាម៉ៃឡូ (២៩៦៣m)

-  ព័ទ្ធជុំវិញដោយសមុទ្រទីម័រ សមុទ្រសាវ៉ូ និងសមុទ្របានដា។

+ តើប្រទេសទីម័រខាងកើតជួបនូវគ្រោះធម្មជាតិ អ្វីខ្លះ?      

-  ប្រទេសទីម័រខាងកើតជួបនូវគ្រោះធម្មជាតិដូចជា:

-  គ្រោះទឹកជំនន់

-  ការបាក់ដី ការរញ្ជួយដី

- ស៊ូណាមី និងព្យុះស៊ីក្លូនត្រូពិច។

+ តើគេចែកដីដែលអាចបង្កបង្កើតផលជាប៉ុន្មានផ្នែក? អ្វីខ្លះ?

- គេចែកដីដែលអាចបង្កបង្កើតផលជា 3 ផ្នែកគឺ៖

• ដីភ្ជួររាស់ 8.2% ។
• ដីដាំដុះ 0.45% ។
• ដីបញ្ជូលទឹក 1 065 km² ។ 

១.៣. អាកាសធាតុ និងផ្លូវទឹក

+  តើប្រទេសទីម័រខាងកើតស្ថិតក្រោមអាកាសធាតុដូចម្តេច? មានរដូវប៉ុន្មាន?អ្វីខ្លះ?

 -  ប្រទេសទីម័រខាងកើតក្រោមអាកាសធាតុត្រូពិចមុសុង សមុទ្រក្តៅហើយសើម។

 -  មានរដូវពីរ គឺរដូវប្រាំង(មេសា-កញ្ញា) រដូវរដូវវស្សា(តុលា-មីនា)។

+ តើផ្លូវទឹកប្រទេសទីម័រខាងកើតមានលក្ខណៈ ដូចម្តេចខ្លះ?

 - ផ្លូវទឹកទីម័រខាងកើត ច្រើនខ្លីៗហូរចុះពីទីខ្ពស់កាត់ ទំនាបឆ្នេរដ៏តូចចង្អៀត រួចចាក់ចូលសមុទ្រអាចប្រើ ប្រាស់សម្រាប់បញ្ចូលទឹកលើផ្ទៃដីបាន ១០៦៥Km2 សម្រាប់ផ្គត់ផ្គង់ទឹកសាបផងដែរ។

២. លក្ខខណ្ឌនយោបាយនិងស្ថានភាពប្រជាជន

២.១. ប្រព័ន្ធនយោបាយ

+ តើប្រទេសទីម័រខាងកើតមានឈ្មោះជាផ្លូវការ ថាអ្វី? មានរដ្ឋធានីឈ្មោះអ្វី?

-  ប្រទេសទីម័រខាងកើតមានឈ្មោះជាផ្លូវការថា៖ «សាធារណរដ្ឋប្រជាធិបតេយ្យទីម័រខាងកើត» 

-  មានរដ្ឋធានីឈ្មោះ ទីក្រុងឌីលី ។

+ តើរបបគ្រប់គ្រងនយោបាយទីម័រខាងកើតចែក ចេញជាប៉ុន្មាន? អ្វីខ្លះ?      

- របបគ្រប់គ្រងនយោបាយប្រទេសរខាងកើតចែកចេញ ជាបីផ្នែក គឺ៖

·         អំណាចនិតិប្រតិបត្តិ

·         អំណាចនីតិប្បញ្ញត្តិ

·         អំណាចតុលាការ

ក. អំណាចនិតិប្រតិបត្តិ៖ រួមមានប្រមុខរដ្ឋ និងប្រមុខរដ្ឋាភិបាល ។ 

- ប្រមុខរដ្ឋ៖ ជាប្រធានាធិបតី ជ្រើសតាំងតាមរយៈការបោះឆ្នោតជាសកលពីប្រជាពលរដ្ឋសម្រាប់អាណត្តិ 5 ឆ្នាំ មានអំណាចធំទូលាយ មានសិទ្ធិជំទាស់(វេតូ) សេចក្តីសម្រេចសភា ឬរំលាយសភាចោល និងបង្កើតសភាថ្មីទៀត ។

- ប្រមុខរដ្ឋាភិបាល៖ នាយករដ្ឋមន្ត្រី និងឧបនាយករដ្ឋមន្ត្រី ។ មេដឹកនាំបក្សណាមួយមានសំឡេងភាគច្រើន ត្រូវបានជ្រើសតាំងដោយប្រធានាធិបតីឱ្យធ្វើជានាយករដ្ឋមន្ត្រី ។ ការបោះឆ្នោតជាសកលពីប្រជាពលរដ្ឋសម្រាប់អាណត្តិ 5 ឆ្នាំ

ខ.អំណាចនីតិប្បញ្ញត្តិ ៖ សភាជាតិមានអាសនៈប្រែប្រួលពី 52 ទៅ 65 ជ្រើសតាំងដោយការបោះឆ្នោតពីសំណាក់ប្រជាពលរដ្ឋសម្រាប់អាណត្តិ 5 ឆ្នាំ ។

គ.អំណាចតុលាការ ៖ តុលាការកំពូលជ្រើសតាំងដោយសភាជាតិ ក្រៅពីនេះត្រូវជ្រើសតាំងដោយក្រុមប្រឹក្សាអង្គចៅក្រមជាន់ខ្ពស់ ។

២.២. ស្ថានភាពប្រជាជន

ក. លក្ខណៈទូទៅ

+  តើប្រទេសទីម័រខាងកើតមានប្រជាជនប៉ុន្មាននាក់ នៅក្នុងឆ្នាំ (២០០៨)? ដង់ស៊ីតេមធ្យមប៉ុន្មាន នាក់/Km²?

 -  ប្រជាជនទីម័រខាងកើតមានកំណើន៖

 -  ឆ្នាំ 2005 ៖ 947​ 000 នាក់

 -  ឆ្នាំ 2008 ៖ 1 108 777 នាក់

 -  មានដង់ស៊ីតេ មធ្យម 73.88 នាក់ / km² ។

+  តើប្រទេសទីម័រខាងកើតមានក្រុមជនជាតិអ្វីខ្លះ?

-  ប្រទេសទីម័រខាងកើតមានក្រុមជនជាតិអំបូរ៖

-  អូស្រ្តូណេស៊ី (ម៉ាឡាយូ-ប៉ូលីនេស៊ី)

- អំបូរប៉ាពូអាន

 -  និងអនិកជនចិនតិចតួច។

+ តើប្រទេសទីម័រខាងកើតគោរពសាសនាអ្វីខ្លះ? 

-  ប្រទេសទីម័រខាងកើតមានប្រជាជនគោរពសាសនា៖

·         រ៉ូម៉ង់កាតូលិក(៩៨%)

·         អ៊ីស្លាមសាសនិកមាន ១%

·         ប្រូតេស្តង់ ១%។

+ តើប្រទេសទីម័រខាងកើតប្រើប្រាស់ភាសាអ្វីខ្លះ?

- ប្រទេសទីម័រខាងកើតប្រើប្រាស់ភាសាផ្លូវការគឺ    ភាសាតាទុម និងព័រទុយហ្គាល់។ ក្រៅពីនេះមានភាសា ឥណ្ឌូនេស៊ី ភាសាអង់គ្លេស និងគ្រាមភាសា១៦ទៀត។

ខ. ទម្រង់ប្រជាជន

- តើទម្រង់ប្រជាជនទីម័រខាងកើតចែកចេញជាប៉ុន្មានដែរ?

- ទម្រង់ប្រជាជនទីម័រខាងកើតចែកចេញជា 3 គឺ៖

·         ក្រុមវ័យកុមារ (0-14 ឆ្នាំ) មាន 35.1% កុមារា មានច្រើនជាងកុមារី ។

·         ក្រុមវ័យពលកម្ម (15-64 ឆ្នាំ) មាន 6.16% បុរសមានច្រើនជាងស្ត្រី ។

·         ក្រុមមនុស្សចាស់ (65 ឆ្នាំឡើង) មាន 3.3% ស្ត្រីមានច្រើនជាងបុរស ។

គ. សូចនាករប្រជាសាស្ត្រទីម័រខាងកើតផ្សេងៗទៀត

• តាមរយៈសូចនាករឆ្នាំ 2008៖
• អត្រាជាតិប្រមាណ 2.65%
• អត្រាមរណប្រមាណ 0.60%
• អត្រាកំណើនធម្មជាតិ 0.20% ។

+ តើស្ត្រីទីម័រម្នាក់មានលទ្ធភាពបង្កើតកូនបានប៉ុន្មាននាក់?

-  ស្ត្រីទីម័រម្នាក់មានលទ្ធភាពបង្កើតបានកូនចំនួន 3 នាក់ ។

- សង្ឃឹមរស់ពីកំណើត 67 ឆ្នាំ បុរស 65 ឆ្នាំ ស្ត្រី 69 ឆ្នាំ ។

q  សូចនាករផ្សេងៗ

q  ប្រជាជនក្រុង 7.7%  (2004) ។

q  អក្ខរភាព 58.6%  (ចេះអាន និងចេះសរសេរអាយុ15ឆ្នាំឡើង) ។